‘Nieuwe screening kennisveiligheid heeft averechts effect’

Wetenschapsjournalist en voormalig Delta-redacteur Saar Slegers onderzoekt in de vijfdelige podcast Vriend of Vijand (Human/VPRO) dilemma’s die schuilen achter het Nederlandse kennisveiligheidsbeleid en de gevolgen die het beleid heeft voor individuele wetenschappers. Ze spreekt onder meer met Nederlandse en Iraanse wetenschappers, beleidsmedewerkers, inlichtingendiensten en met onderwijsminister Dijkgraaf. Hij werkt aan een nieuwe wet waarmee vanaf januari 2025 de zogenoemde screening Kennisveiligheid moet ingaan. Die is gericht op onderzoekers van buiten de Europese Unie die willen werken met gevoelige kennis. Delta sprak met Slegers over haar nieuwe podcast en het kennisveiligheidsbeleid op de TU Delft.

Waarom wilde je deze podcast maken?
“Het zaadje werd geplant door een gesprek met een van oorsprong Iraanse onderzoeker in Nederland. Hij – of liever gezegd zijn vakgroep – moest opeens gescreend worden op banden met het Iraanse raketprogramma. Die banden had hij niet, maar de screening was ontzettend confronterend voor hem. Hoewel hij al tien jaar in Nederland woonde en een Nederlands paspoort had, kwam het dusdanig bedreigend over dat hij zich hier niet meer welkom voelde. Nu werkt hij als wetenschapper in de Verenigde Staten. Ik wilde weten welk beleid hier achter stak.”

Je hebt zo’n twee jaar aan deze podcast gewerkt. Wat is het belangrijkste inzicht dat je in die tijd hebt opgedaan?
“Dat zijn er eigenlijk twee. Ten eerste hoe ingrijpend het voor een wetenschapper is als hij of zij vanwege diens nationaliteit opeens als veiligheidsrisico wordt gezien en een screening moet ondergaan. Kennisveiligheidsbeleid raakt mensen heel direct. Wetenschappers zitten soms maanden in de stress of ze hun baan behouden, krijgen scheve blikken op hun universiteit en weten niet goed waar ze op worden beoordeeld. Een klein detail kan al tegen ze werken. Tegelijkertijd ben ik gaan inzien dat de academische waarden waarmee ik ben opgegroeid als wetenschapsjournalist, zoals open kennisuitwisseling en vrijheid van onderwijs, helemaal niet zo universeel zijn als ik altijd dacht. Landen als China houden er beleidsmatig andere academische waarden op na. Als wetenschapper moet je dat beseffen.”

‘Ik moest gaandeweg het vertrouwen winnen van mensen’

Was het moeilijk om voor je podcast mensen aan het praten te krijgen?
“Dat was een hele tour, ja. Mensen wilden wel off the record praten, maar niet on the record. Voor wetenschappers uit risicolanden die nu opeens als veiligheidsrisico worden gezien, is het een enorme drempel om mee te doen. Zij worden al met argwaan bekeken en hebben alleen maar iets te verliezen. Ook beleidsmedewerkers of mensen uit inlichtingendienstenkringen wilden in eerste instantie niet. Ze beseften heel goed: ‘als ik te veel zeg, breng ik misschien andere mensen in gevaar. Of mijn universiteit. Of de reputatie van mijn universiteit.’ Mensen waren bovendien wantrouwig omdat het in het nieuws bij kennisveiligheid vaak meteen over spionage gaat en er met vingers wordt gewezen. Dus ik moest gaandeweg hun vertrouwen winnen.”

De TU Delft springt eruit ten opzichte van andere Nederlandse universiteiten als het bijvoorbeeld om de hoeveelheid militaire Chinese promovendi gaat, bleek eerder uit onderzoek van Delta. Is de kennisveiligheidsdiscussie in Delft anders dan op andere universiteiten?
“Ja, in Delft wordt er mede om deze reden al langer kritisch nagedacht over kennisveiligheid dan op andere universiteiten. Op de Universiteit Twente zijn ze inmiddels ook ver. Vooral op universiteiten die niet primair technisch zijn is het relatief nieuw om zich bezig te houden met kennisveiligheid.”

De TU Delft heeft onder meer een zogenoemde Advieslijn kennisveiligheid opgesteld. Hiermee kunnen onderzoekers zelf nagaan of hun beoogde samenwerking potentieel risicovol is. In de Advieslijn staan gevoelige onderzoeksgebieden zoals nanotechnologie. Ook staat erin dat je kunt nagaan of een wetenschappelijke instelling op de EU-sanctielijst staat. Hoe denk jij over die advieslijn?
“Ik heb hier best wat op aan te merken. De EU-sanctielijst is bijvoorbeeld niet bedoeld voor mensen, maar voor het exporteren van goederen. Met deze advieslijn loop je het risico dat zo’n sanctielijst opeens als heilig wordt gezien. Het hangt er dan heel erg vanaf hoeveel tijd en moeite een TU-wetenschapper neemt om kritisch naar het document te kijken. Om zich af te vragen wat ermee wordt bedoeld en wat het achterliggende idee is van een EU-sanctielijst. Tegelijkertijd snap ik dat er momenteel zo weinig juridische middelen zijn dat de TU op deze manier helderheid probeert te scheppen voor onderzoekers.”

‘Ik sprak wetenschappers op de TU Delft die geen Chinezen of Iraniërs meer aannemen’

Is het daarom goed nieuws dat er in 2025 met een nieuwe wet landelijke regels komen voor het screenen van buitenlandse wetenschappers die hier willen werken?
“Zo’n screening werkt alleen als wetenschappers snel – bijvoorbeeld binnen twee weken – horen of ze naar Nederland mogen. Zoals het er nu naar uitziet gaat dit veel langer duren. En dat zeg ik op basis van de al bestaande screening van Iraanse studenten en wetenschappers die in 2019 is ingegaan. Die is stukken kleinschaliger maar heeft al tot grote drama’s geleid, mede omdat het soms maanden duurde voordat een wetenschapper groen licht kreeg. Met de wet van 2025 wordt het aantal risicovolle landen en – vakgebieden uitgebreid, waardoor je nog meer screeningscapaciteit nodig hebt dan nu.

In de podcast uiten wetenschappers in Nederland hun zorg dat talentvolle buitenlandse onderzoekers in andere landen met minder strenge regels gaan solliciteren als ze maanden op toestemming moeten wachten. De wet is bedoeld om de Nederlandse kenniseconomie te beschermen, maar als je talentvolle wetenschappers misloopt schaad je de Nederlandse kenniseconomie net zo goed. Het is voor een vakgroep aantrekkelijker om een wetenschapper aan te nemen die meteen aan de slag kan dan iemand waarop je nog maanden moet wachten. Ik heb met wetenschappers op Nederlandse universiteiten – ook op de TU Delft – gesproken die nu al geen Iraniërs of Chinezen aannemen om administratieve rompslomp te voorkomen. De praktische obstakels zijn te groot. Ik vrees dat de nieuwe screening averechts werkt.”

Ligt hier niet een taak voor wetenschappers in Nederland om alert te blijven op hun eigen handelen? En juist talent uit Iran en China of andere non-EU landen te blijven aannemen?  
“Zeker. Maar wetenschappers zijn al zo druk dat ik me afvraag hoe realistisch dat is.”

In de podcast spreek je onder meer met beleidsmedewerker kennisveiligheid Irna van der Molen van de Universiteit Twente. Zij plaatst vraagtekens bij de Nederlandse definitie van kennisveiligheid omdat er ook economische belangen in zijn opgenomen.  
“Economische veiligheid wordt pas sinds kort onder kennisveiligheid geschaard. Ik heb geprobeerd uit te zoeken sinds wanneer, maar dat heb ik niet precies kunnen vinden. Bovendien is het niet helemaal duidelijk wat er precies met economische veiligheid wordt bedoeld. Zelfs een woordvoerder van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) kon daar geen duidelijk antwoord op geven. Terwijl de AIVD in het jaarverslag wel schrijft dat ze de economische veiligheid van Nederland beschermen. Het gaat dan over ‘innovatiekracht’ of het ‘verdienmodel van Nederland’. Begrippen waar iedereen zich wat bij kan voorstellen maar die zo vaag zijn dat het lastig is om dit te vertalen naar beleid. Op het moment dat beleidsmakers zulke onderliggende principes niet helder kunnen maken, heb ik niet veel vertrouwen in de zorgvuldigheid van dat beleid.”

• Saar Slegers is wetenschapsjournalist en radiomaker. Ze maakte onder meer de podcasts De Rode Draad (Bureau Buitenland, VPRO) en De Man en de Maan (Docs, NTR). Voor die laatstgenoemde podcast won ze meerdere journalistieke prijzen. Slegers begon haar carrière bij Delta.
• Via deze link vind je de podcast op jouw favoriete podcastplatform.