Van ongewijzigd tot opschorting: zo gaan andere universiteiten om met Israël

“Wij zien geen reden om banden met Israëlische en Palestijnse universiteiten te heroverwegen of te verbreken. Wij vinden het belangrijk kritische Israëlische wetenschappers niet te isoleren, net zo goed als wij er sterk aan hechten onze Palestijnse collega’s te steunen. Sowieso zullen wij nooit banden met een heel land verbreken.”

Dat schreven vijftien rectoren van Nederlandse universiteiten op 8 juni 2024 gezamenlijk in een opiniestuk in Trouw.  Ze noemen academische vrijheid en de kans op academisch debat als belangrijkste argumenten.

We zijn nu een jaar verder. De situatie in Gaza is slechter dan een jaar geleden. Israël voert een oorlog tegen terreurorganisatie Hamas om de ontvoerde gijzelaars van 7 oktober terug te krijgen. Maar het geweld richt zich ook op de Palestijnse bevolking. Daarbij worden internationale verdragen geschonden; steeds meer organisaties spreken openlijk van genocide. Studenten en medewerkers van Nederlandse universiteiten hebben het afgelopen jaar met tentenkampen, walk-outs, demonstratiemarsen, brieven, (gast)lezingen, bezettingen en brieven aangedrongen op een radicaler besluit: ze willen dat Nederlandse universiteiten alle institutionele banden met Israëlische universiteiten verbreken.

Zij vinden dat Israëlische universiteiten zo verbonden zijn met de staat dat zij medeverantwoordelijk gehouden kunnen worden voor het genocidaal geweld en dat je daar als Nederlandse universiteit niet aan mag meewerken.

Het effect daarvan verschilt per onderwijsinstelling. Behalve de eerder genoemde brief van de rectoren in Trouw, is er geen gezamenlijk standpunt van de universiteiten meer gekomen. Iedere universiteit heeft zijn eigen beleid.

Op dit moment is het standpunt van drie universiteiten nog ongewijzigd sinds voorjaar 2024. De Technische Universiteit Eindhoven en de Wageningse universiteit stellen dat de universiteit geen politieke organisatie is en dat Israëlische universiteiten niet gelijkgesteld kunnen worden aan de Israëlische overheid. De Rijksuniversiteit Groningen houdt nog vast aan haar verklaring van 2024. De Groningse universiteit stelt dat ze samenwerkt met drie Israëlische universiteiten in het kader van uitwisselingsprogramma’s, maar dat deze samenwerking met Israël niet is gericht op militair onderzoek of onderzoek over veiligheidsvraagstukken. Die samenwerking staat daar niet ter discussie.

Commissies Internationale  Samenwerkingsverbanden

Bij de andere universiteiten is dat anders. Tien universiteiten hebben een commissie ingesteld die internationale samenwerkingsverbanden moet toetsen. De precieze afspraken van die toetsing verschilt per universiteit.

Op de Universiteit Twente houden ze vooralsnog vast aan de bestaande samenwerking, maar willen ze wel een aanscherping van de moreel-ethische afweging als het gaat om mensenrechten. De statements uit 2024 om samenwerking voort te zetten zijn dus nog niet aangepast, maar dat zou wel kunnen gebeuren.

Op de Vrije Universiteit komt een commissie na de zomer met advies

In Maastricht besloot het universiteitsbestuur een commissie in het leven te roepen die op grond van uitspraken van het Internationaal Hof in Den Haag moet bepalen of de universiteit met een bepaalde partner kan samenwerken. Er zijn nog geen concrete adviezen.

De Vrije Universiteit heeft een commissie ingesteld voor een toetsingskader gebaseerd op de eigen waarden en de internationale standaarden op het gebied van (bijvoorbeeld) mensenrechten. Die moet na de zomer met een advies komen.

In Leiden is vorig jaar juni een ethische commissie gekomen die de banden met Israël onderzoekt. Een jaar later moet de commissie nog met het werk beginnen, meldde universiteitsblad Mare begin juni.

Wel aangepast

Zes universiteiten hebben afgelopen maand hun statement aangepast. Dat zijn de Radboud Universiteit, de Universiteit van Amsterdam, Universiteit Tilburg, de Erasmus Universiteit, de Universiteit Utrecht en sinds dinsdag, de TU Delft.

Afgelopen donderdag bevroor de Erasmus Universiteit uit Rotterdam per direct de samenwerkingsafspraken met Israël. Daarmee stoppen de samenwerkingen met de Bar-Ilan University (Tel Aviv), Hebrew University of Jerusalem en University of Haifa.

Samenwerking in internationale consortia blijft mogelijk, maar alleen als de betrokken wetenschappers uit Rotterdam daarvoor niet direct hoeven samen te werken met de Israëlische instellingen. Het bestuur scherpte in het besluit het recente advies van de commissie Gevoelige Samenwerkingsverbanden aan.

De Radboud Universiteit stopte samenwerkingen met Tel Aviv University en Hebrew University

In Tilburg maakte het bestuur begin mei bekend de samenwerking met de Bar-Ilan en de Reichman University op te schorten. Met deze twee universiteiten bleek het volgens de universiteit niet mogelijk om een dialoog te voeren ‘over de risico’s van onze samenwerking voor systematische en grove schendingen van mensenrechten en fundamentele vrijheden’. Met de Hebrew University blijft de dialoog bestaan. De universiteit volgt hiermee het advies op van een onafhankelijke commissie.

De Nijmeegse Radboud Universiteit besloot in mei op advies van een commissie de universiteitsbrede samenwerkingsverbanden met de partneruniversiteiten Tel Aviv University en Hebrew University op te schorten.

De Universiteit Utrecht kwam half mei met het besluit om geen nieuwe samenwerking te zoeken met Israëlische universiteiten zullen worden gestart en de institutionele contacten met de Universiteit Haifa te verbreken. De bestaande 23 samenwerkingsprojecten blijven bestaan omdat die geen relatie hebben met militaire doeleinden of de mensenrechten schaden.

Er is één uitzondering: een gezondheidsproject waar het ministerie van Gezondheid direct bij is betrokken.  Gekeken wordt of die samenwerking kan worden verbroken. Een nieuwe ethische commissie moet in de toekomst advies geven over projecten die plaats vinden in een land met een gewapend conflict.

Schendingen van mensenrechten

Ook de Universiteit van Amsterdam heeft het statement aangepast. In maart kondigde het na advies van een commissie aan de studentenuitwisseling met Hebrew University te stoppen omdat studenten mogelijk in aanraking zouden komen met schendingen van mensenrechten.  Toen Joodse alumni protesteerden, liet de UvA twee weken later weten samenwerking met de Hebrew University opnieuw te willen bespreken.

TU Delft gaat geen nieuwe verbanden aan op institutioneel niveau

En als laatste de TU Delft. Die kwam dinsdag naar buiten met het nieuws dat er per direct geen nieuwe banden meer worden aangegaan met instellingen in Israël. Alle samenwerkingen die al lopen, worden kritisch tegen het licht gehouden. De methode daarvoor moet nog worden ontwikkeld. De beslissing is genomen op basis van de uitkomst van een zogeheten moreel beraad, een groep medewerkers die zich de afgelopen tijd boog over het vraagstuk. De TU heeft hun advies in grote lijnen overgenomen.

Het moreel beraad heeft alleen uitspraken gedaan over institutionele samenwerkingen, is te lezen in het bijbehorende rapport. Hier vallen ook Horizon-projecten onder, die zijn gefinancierd met geld uit het European Research Fund. Follow The Money meldde vorige week dat de TU na 7 oktober 2023, de dag van de Hamas-aanval op Israël, nog zeker vier nieuwe (dual-use)-samenwerkingen met Israëlische instellingen is gestart.

Nieuwe acties

Op veel universiteiten vinden actievoerders de standpunten over samenwerkingen met Israël onvoldoende. In Nijmegen leidde het nieuwe statement tot nieuwe acties. Actievoerders drongen vorige maand het bestuursgebouw binnen, waarna de politie werd gebeld. Bij de arrestaties werd een arrestant door een politiehond in haar been gebeten en zij moest meerdere operaties ondergaan. Dat heeft kwaad bloed gezet bij veel mensen.

Tilburgse actievoerders bezetten kort na bekendmaking van het nieuwe statement het Dantegebouw waar een jaarlijks wetenschaps- en campusfestival was. Ze zijn er door de ME uitgezet.

Dat gebeurde ook in Utrecht waar studenten eerst een week op het plein van de Universiteitsbibliotheek bivakkeerden en daarna een pand bezetten. Ook zij werden door de politie verwijderd. In Utrecht zijn na bekendmaking van het statement ook hoogleraren begonnen met een actie richting het bestuur. Zij schreven een brief en kwamen met een petitie.

Discussies tussen universiteitsbestuurders en actievoerders verlopen moeizaam

Bij de Universiteit van Amsterdam was vorige week opnieuw actie op het Roeterseiland. Demonstranten verbleven enige nachten in tentjes op het universiteitsterrein. Rector Peter-Paul Verbreek sprak in overleg met de actievoerders voor het eerst over genocide.

Discussies tussen universiteitsbestuurders en actievoerders verlopen moeizaam. Op verschillende universiteiten is het afgelopen jaar geprobeerd een dialoog op te zetten. Tevergeefs.

In Maastricht werd een vooropgezette dialoog op het laatste moment afgelast omdat de kans op verstoring te groot was. In Rotterdam werd een bijeenkomst van medische studenten bijna afgelast. In Utrecht organiseerde het bestuur vorig jaar zomer een dialoog, maar daar las de Palestina-activist een verklaring voor en liep toen weg.

In Leiden kwamen de bestuursleden niet opdagen bij een openbare discussie over Gaza met het college van bestuur. In Nijmegen werd een dialoog tussen studenten en medewerkers over dit onderwerp voortijdig gestopt.

Medezeggenschap op de achtergrond

Het is opvallend dat de rol van de medezeggenschap in deze discussie niet dominant is. In sommige gevallen verwijzen bestuurders expliciet naar de medezeggenschap als de plek waar beslissingen over deze kwestie genomen moeten worden.  In Nijmegen en Tilburg ging de medezeggenschap akkoord met de adviezen van de commissies, maar hadden ze liever stevigere maatregelen gezien. Bij de Universiteit van Amsterdam sprak de Gezamenlijke Vergadering van studenten- en medewerkersraad zich 28 mei uit voor het opschorten van alle banden met Israël.

Universiteiten worstelen met de vraag hoe zij zich moeten opstellen als het gaat om academische samenwerking in een conflictgebied waar mensenrechten worden geschonden. In het geval van Rusland verwijzen de universiteiten naar de door de overheid opgelegde boycot toen de oorlog met Oekraïne begon.

Dat staat ook in die brief van de rectoren in Trouw van vorig jaar. Maar door Gaza is de moreel-ethische discussie terug op de kaart gezet en lijkt de opinie van de rectoren van een jaar geleden achterhaald.

Voor dit artikel is samengewerkt met hogeschool- en universiteitsbladen die lid zijn van de Kring Hogeronderwijs Media: Ad Valvas, Bron, Cursor, Delta, DUB, Erasmus Magazine, Hanzemag, HvanA, Mare, Observant, Profielen, Punt, Resource, Sam, SaxNow, UK, Univers, U-Today en Vox. Het artikel is geschreven door Ries Agterberg (DUB) en aangepast door de redactie van Delta.