Spinozawinnaar Marileen Dogterom: kunstmatig leven gaat lukken

Marileen Dogterom, hoogleraar bionanoscience aan de TU Delft, ontvangt de NWO-Spinozapremie; de hoogste wetenschappelijke onderscheiding in Nederland. Dogterom doet onderzoek naar het krachtenspel in levende cellen en leidt een consortium dat een volledig kunstmatige cel wil bouwen. Dat werk helpt wetenschappers te begrijpen hoe basale celprocessen werken – en ook wat er misgaat bij bepaalde aandoeningen. Dogterom (1967) is een van de vier onderzoekers, die ieder 2,5 miljoen euro ontvangen voor wetenschappelijk onderzoek. Voorzitter Stan Gielen van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) maakte de Spinozalaureaten 2018 op vrijdag 15 juni bekend in de Rode Hoed in Amsterdam.

Waar was u toen u het hoorde?

“Ik was in Lausanne, Zwitserland, op een workshop. Dat was in begin mei. Stan Gielen, de voorzitter van NWO, belde me terwijl ik in de zaal zat. Ik dacht dat hij iets van me nodig had. Ik ben de zaal uitgelopen om hem te spreken, en toen kwam hij met het goede nieuws. Dat was wel een verrassing. Er was daar niemand om het mee te delen, maar ik kon wel vrijuit praten want geen van de aanwezigen sprak Nederlands. “

Met wie heeft u het toen gedeeld, want dit is toch wel iets dat je kwijt wilt?

“Ik heb met thuis ge-appt. Dus ik ben ’s avonds uit eten gegaan met mijn partner. De kinderen waren uit logeren, dus we konden het al even vieren.”

De Spinozapremie wordt de Nederlandse Nobelprijs genoemd. Wat betekent de toekenning voor u?

“Het is de mooiste Nederlandse wetenschapsprijs die je kunt krijgen. Dat is heel eervol, en het voelt als een mooie erkenning voor het werk dat ik tot nu toe gedaan hebt. De prijs is bedoeld om er op een heel vrije manier een vervolg aan te geven, dus ook een stimulans om nog jarenlang door te gaan.”

Ik kan me ook voorstellen dat het u tot een bekende Nederlander maakt.

“Ik denk dat dat vrijdag zo zal zijn, maar daarna… Hoeveel Spinozaprijswinnaars kun je opnoemen? Ik denk dat je binnen het wetenschappelijke veld hoger op de lijstjes komt, maar daarbuiten is het nieuws snel overgewaaid.”

Verwacht u meer publieke optredens en uitnodigingen?

“Ja, waar waar interesse is voor wetenschap en wetenschapscommunicatie zal ik ongetwijfeld op meer lijstjes terechtkomen.”

Dus als het over kunstmatig leven gaat weten mensen wie ze moeten bellen?

“Dat was sinds de toekenning van het Zwaartekrachtprogramma vorig jaar evengoed al zo. Kunstmatig leven is een onderwerp dat veel mensen aanspreekt. Ik zou het leuk vinden om meer met scholen te doen. Ik heb hier in Delft de Van Leeuwenhoeklezing wel eens gegeven, maar mijn kinderen, die op de basisschool zitten, vragen me of ze proefjes kunnen komen doen bij mij op het lab. Dat lijkt me een leuke besteding van het geld. Kun je manieren verzinnen waarop je die kinderen echt in het lab hebt voor een beperkte tijd? Dat vind ik leuk om over na te denken.”

Uw onderzoek naar kunstmatige cellen trekt veel aandacht. Durft u een voorspelling te doen over wanneer we dat gaan zien?

“Ik durf ondertussen te voorspellen dat het gaat lukken. Dat vind ik al heel wat. Ik denk dat we over tien jaar nog niet zover zijn, anderen denken van wel. Ik denk dat we nu genoeg weten van de individuele componenten en ook genoeg weten over hoe complex een minimale synthetische cel moet zijn, om ons voor te kunnen stellen dat er een pad is waarover we kunstmatig leven kunnen bereiken. Het minimale dat iedere levende cel kan is: metabolisme, informatieoverdracht, groeien en delen. Die basis willen we bouwen. Er is natuurlijk een kans dat we een bepaalde complexiteit over het hoofd zien, maar daar leren we ook weer van.”

Behalve de grote eer is er ook een aanzienlijk bedrag aan de Spinozapremie verbonden. Zal dat helpen om synthetische cellen te ontwikkelen?

“Ja, dat denk ik wel. Het synthetische-celproject is een langjarige ambitie. We hebben daar van NWO tien jaar funding voor gekregen. Daar viel toen een aantal risicovolle zaken buiten die we nu toch kunnen gaan doen. Daarnaast heb ik sinds 2013 een ERC synergyproject lopen met professor Anna Akhmanova (Celbiologie, Universiteit van Utrecht). Zij krijgt ook een Spinozaprijs. Die samenwerking loopt formeel af in 2020 via het ERC, maar die kunnen we nu voortzetten. En als derde besteding denk ik aan manieren om de samenwerking hier op de afdeling te stimuleren, of om scholen bij het lab te betrekken. Maar daar moet ik in de vakantie nog eens over nadenken. Het bedrag is vrij te besteden. Het wordt in het vertrouwen gegeven dat je er goede wetenschap mee bedrijft. Dus dat gaan we doen.”

• Op het jaarlijkse evenement voor de wetenschapsjournalistiek Bessensap werden vier Spinozalaureaten bekend gemaakt en twee winnaars van de Stevinpremies.
• De Spinozalaureaten zijn naast prof. dr. Dogterom ook prof. dr. Anna Akhmanova (hoogleraar cellulaire dynamica, Universiteit Utrecht), prof. dr. Carsten de Dreu (hoogleraar sociale en organisatiepsychologie, Universiteit Leiden) en prof. dr. John van der Oost (hoogleraar microbiologie, Wageningen University & Research)
• Prof. dr. Beatrice de Graaf en prof. dr. Marion Koopmans ontvangen de NWO-Stevinpremie
• De officiële uitreiking volgt op woensdag 12 september in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag.

Lees ook: Vier Spinoza- en twee Stevinwinnaars