Nieuw saneringstijdperk wordt zware test voor universiteiten

Maar veel plezier zullen de universiteiten daar niet aan beleven, want de bezuinigingen van een miljard op studiefinanciering en een half miljard op het onderwijs staan recht overeind. Hoe overleeft het hoger onderwijs de ijstijd van Kok?
Analyse

Het was voor formateur Kok begin deze week moeilijk een nieuwe onderwijsminister te vinden. De specialisten van de ‘paarse’ partijen staan niet te trappelen om verantwoordelijkheid te nemen voor de draconische maatregelen in het hoger onderwijs. Want om deze klus te klaren, zal een tweede Deetman nodig zijn: iemand met zowel een olifantshuid als een grote politieke lenigheid.

Voor het hoger onderwijs lijkt plotseling een nieuwe ijstijd begonnen, die alle kritiek uit het Ritzen-tijdperk zal doen vergeten. Want in plaats van in te gaan op de oproep om te investeren in ‘Nederland kennisland’, wil Paars onverwacht diep snijden in zowel studiefinanciering als studieduur.

De storm van kritiek die vorige week losbrak over Koks plan voor een driejarige basisstudie in heel het hoger onderwijs, was daarom te voorspellen. En die kritiek had zowaar effect: in het definitieve regeerakkoord is het plan uitgesteld tot 1998 – en het lijkt bovendien wat afgezwakt. Is dat geen uitnodiging tot academische obstructie, met het doel om tot volledig afstel van de plannen te komen?

Wie het regeerakkoord uitspelt en de achtergronden ervan peilt, hoeft zich weinig illusies te maken over het succes van zulk verzet. De politiek wil ‘versobering’ van het massale hoger onderwijs. De half miljard van de instellingen en het hele miljard van de studenten moeten er komen. En het zal moeilijk zijn maatregelen te verzinnen die evenveel geld opbrengen.
Bioritme

De universitaire opiniemakers vinden het onfatsoenlijk om voor slechts een half miljard het complete stelsel van hoger onderwijs overhoop te gooien. Maar in de Haagse politiek denkt men anders over fatsoen. Het ‘bioritme’ van de overheidssaneringen dicteert nu eenmaal al sinds twintig jaar dat elk nieuw kabinet de bezem haalt door de steeds uitdijende begrotingen van spending departments als onderwijs. Vier jaar geleden wist Ritzen juist voor het hoger onderwijs die regelmaat één keer te doorbreken. Daarvoor moet nu de tol worden betaald.

Toch zijn de argumenten van ‘paars’ niet louter financieel van aard. Al langer leidden de groeiende massaliteit van het hoger onderwijs, het lage studierendement, en de perikelen met de onderwijskwaliteit tot pleidooien voor variatie in cursusduur. Ook de VSNU schaarde zich achter die pleidooien – al mikte men natuurlijk vooral op meer tijd voor sommige studies.

Het regeerakkoord zegt het zo: door het toegenomen aantal studenten leidt het hoger onderwijs op tot ,,een veel breder scala van maatschappelijke functies dan vroeger”. Er is ,,meer differentiatie naar inhoud en duur van opleidingen” nodig. En als er toch op onderwijs bezuinigd moet worden, vervolgt het regeerakkoord, dan moet dat niet in het basis-, voortgezet of beroeps- onderwijs, maar door een kortere gemiddelde verblijfsduur in het hoger onderwijs. Men heeft geen zin om dure studies te betalen voor duizenden werkloze letterkundigen.

Het nieuwe kabinet wil wel overleg met de instellingen, maar blijft ‘in grote lijnen’ uitgaan van een nieuw stelsel van basisopleidingen van drie jaar. Dat plan gaat dus niet zonder slag of stoot van tafel. Maar de invoering ervan wordt wel uitgesteld tot na 1998, terwijl de bezuinigingen gewoon moeten doorgaan. En dat maakt de ellende voor het hoger onderwijs pas echt compleet.
Bizar

Universiteiten, hogescholen en studenten worden de komende tijd met een bizarre toestand geconfronteerd. Ze mogen meepraten over de invulling van ingrepen in het hoger onderwijs, waarvan de opbrengst al vast staat en waar amper serieuze alternatieven voor te bedenken zullen zijn. Maar terwijl ze die discussie voeren, moeten – nog voordat de verbouwing kan beginnen – op onderwijs en studiebeurzen bedragen worden bezuinigd die in 1998 oplopen tot 1.5 miljard gulden. Hoe moet dat in vredesnaam?

Ook in politiek Den Haag wist dezer dagen nog niemand daarop een bevredigend antwoord te verzinnen. Maar voor de duidelijkheid: 1 miljard bezuinigen op de beurzen in het hoger onderwijs betekent dat dit budget tot 1998 met meer dan eenderde wordt verlaagd. De grote vraag is, hoe het beurzenstelsel zulke ingrepen moet overleven.

Hetzelfde geldt voor het universitaire onderwijs, waar een bezuiniging van een half miljard volgens eerste schattingen betekent dat straks wellicht 10.000 van de 65.000 banen zullen verdwijnen. Het is erg moeilijk voor te stellen, dat die sanering de komende vier jaar eerst moet plaatsvinden zonder dat er nog een duidelijk plan bij bestaat – en dat daarna dan op ordentelijke wijze een heel nieuw onderwijsstelsel met bachelors- en masters-opleidingen kan beginnen. De storm van protest zal voorlopig niet luwen.

De verkorting van de studieduur tot drie jaar staat niet meer keihard in het definitieve regeerakkoord. Het hoger onderwijs mag gaan meepraten over de uitwerking van de plannen. Maar veel plezier zullen de universiteiten daar niet aan beleven, want de bezuinigingen van een miljard op studiefinanciering en een half miljard op het onderwijs staan recht overeind. Hoe overleeft het hoger onderwijs de ijstijd van Kok?
Analyse

Het was voor formateur Kok begin deze week moeilijk een nieuwe onderwijsminister te vinden. De specialisten van de ‘paarse’ partijen staan niet te trappelen om verantwoordelijkheid te nemen voor de draconische maatregelen in het hoger onderwijs. Want om deze klus te klaren, zal een tweede Deetman nodig zijn: iemand met zowel een olifantshuid als een grote politieke lenigheid.

Voor het hoger onderwijs lijkt plotseling een nieuwe ijstijd begonnen, die alle kritiek uit het Ritzen-tijdperk zal doen vergeten. Want in plaats van in te gaan op de oproep om te investeren in ‘Nederland kennisland’, wil Paars onverwacht diep snijden in zowel studiefinanciering als studieduur.

De storm van kritiek die vorige week losbrak over Koks plan voor een driejarige basisstudie in heel het hoger onderwijs, was daarom te voorspellen. En die kritiek had zowaar effect: in het definitieve regeerakkoord is het plan uitgesteld tot 1998 – en het lijkt bovendien wat afgezwakt. Is dat geen uitnodiging tot academische obstructie, met het doel om tot volledig afstel van de plannen te komen?

Wie het regeerakkoord uitspelt en de achtergronden ervan peilt, hoeft zich weinig illusies te maken over het succes van zulk verzet. De politiek wil ‘versobering’ van het massale hoger onderwijs. De half miljard van de instellingen en het hele miljard van de studenten moeten er komen. En het zal moeilijk zijn maatregelen te verzinnen die evenveel geld opbrengen.
Bioritme

De universitaire opiniemakers vinden het onfatsoenlijk om voor slechts een half miljard het complete stelsel van hoger onderwijs overhoop te gooien. Maar in de Haagse politiek denkt men anders over fatsoen. Het ‘bioritme’ van de overheidssaneringen dicteert nu eenmaal al sinds twintig jaar dat elk nieuw kabinet de bezem haalt door de steeds uitdijende begrotingen van spending departments als onderwijs. Vier jaar geleden wist Ritzen juist voor het hoger onderwijs die regelmaat één keer te doorbreken. Daarvoor moet nu de tol worden betaald.

Toch zijn de argumenten van ‘paars’ niet louter financieel van aard. Al langer leidden de groeiende massaliteit van het hoger onderwijs, het lage studierendement, en de perikelen met de onderwijskwaliteit tot pleidooien voor variatie in cursusduur. Ook de VSNU schaarde zich achter die pleidooien – al mikte men natuurlijk vooral op meer tijd voor sommige studies.

Het regeerakkoord zegt het zo: door het toegenomen aantal studenten leidt het hoger onderwijs op tot ,,een veel breder scala van maatschappelijke functies dan vroeger”. Er is ,,meer differentiatie naar inhoud en duur van opleidingen” nodig. En als er toch op onderwijs bezuinigd moet worden, vervolgt het regeerakkoord, dan moet dat niet in het basis-, voortgezet of beroeps- onderwijs, maar door een kortere gemiddelde verblijfsduur in het hoger onderwijs. Men heeft geen zin om dure studies te betalen voor duizenden werkloze letterkundigen.

Het nieuwe kabinet wil wel overleg met de instellingen, maar blijft ‘in grote lijnen’ uitgaan van een nieuw stelsel van basisopleidingen van drie jaar. Dat plan gaat dus niet zonder slag of stoot van tafel. Maar de invoering ervan wordt wel uitgesteld tot na 1998, terwijl de bezuinigingen gewoon moeten doorgaan. En dat maakt de ellende voor het hoger onderwijs pas echt compleet.
Bizar

Universiteiten, hogescholen en studenten worden de komende tijd met een bizarre toestand geconfronteerd. Ze mogen meepraten over de invulling van ingrepen in het hoger onderwijs, waarvan de opbrengst al vast staat en waar amper serieuze alternatieven voor te bedenken zullen zijn. Maar terwijl ze die discussie voeren, moeten – nog voordat de verbouwing kan beginnen – op onderwijs en studiebeurzen bedragen worden bezuinigd die in 1998 oplopen tot 1.5 miljard gulden. Hoe moet dat in vredesnaam?

Ook in politiek Den Haag wist dezer dagen nog niemand daarop een bevredigend antwoord te verzinnen. Maar voor de duidelijkheid: 1 miljard bezuinigen op de beurzen in het hoger onderwijs betekent dat dit budget tot 1998 met meer dan eenderde wordt verlaagd. De grote vraag is, hoe het beurzenstelsel zulke ingrepen moet overleven.

Hetzelfde geldt voor het universitaire onderwijs, waar een bezuiniging van een half miljard volgens eerste schattingen betekent dat straks wellicht 10.000 van de 65.000 banen zullen verdwijnen. Het is erg moeilijk voor te stellen, dat die sanering de komende vier jaar eerst moet plaatsvinden zonder dat er nog een duidelijk plan bij bestaat – en dat daarna dan op ordentelijke wijze een heel nieuw onderwijsstelsel met bachelors- en masters-opleidingen kan beginnen. De storm van protest zal voorlopig niet luwen.