‘In het landschap herkennen we de tijdgeest’

August Sander (Duitsland, 1876-1964) en Jeff Wall (Canada, 1946) zijn twee groten uit de fotografiekunst. Met een tentoonstelling van landschapsfoto’s van deze twee fotografen hoopt het Nederlands Foto Instituut in Rotterdam de tegenvallende bezoekersaantallen op te krikken. Geen slecht middel, want de confrontatie tussen Sander en Wall toont op indrukwekkende wijze hoe onze cultuur deze eeuw veranderd is.

Beide fotocollecties hebben hetzelfde onderwerp: het landschap waarin de mens heeft ingegrepen, een mengeling van natuur en cultuur dus. Sander en Wall hebben dit landschap ook nog eens op dezelfde wijze in beeld gebracht. De mens zelf is nauwelijks zichtbaar, maar zijn sporen des te meer: huizen, wegen, elektriciteitsmasten.

Toch is er nauwelijks een grotere tegenstelling denkbaar tussen de foto’s van de Duitser en de Canadees. ,,In het landschap herkennen we de menselijke tijdgeest”, zei Sander eens. De tentoonstelling in Rotterdam toont hoezeer hij gelijk had. Uit de foto’s van Wall en Sander spreekt een verschillende kijk op de werkelijkheid, een andere visie op het leven.

De meeste van Sanders landschapsfoto’s dateren uit de jaren dertig. Het zijn zes aparte series, waarin de Rijn vaak prominent aanwezig is. De collectie toont liefelijke dorpen, kasteeltjes onder donkere luchten, aken die zich kalm door het water bewegen. Het moderne leven is tot dit land nog niet doorgedrongen. Vrede en rust overheersen, de tijd staat stil en God zit nog vast op zijn troon. Toch hangt er ook iets ondefinieerbaar dreigends in de lucht. Dat fascineert en onderscheidt Sanders foto’s van doorsnee pittoreske vakantieplaatjes.
Nazistisch

August Sander is een selfmade man. Hij kwam ter wereld in een arm gezin, en moest op zijn veertiende aan het werk. Met zijn fototoestel wist de jonge Sander zich aan het arbeidersbestaan te onttrekken.

Beroemd werd de Duitse fotograaf met zijn magnum opus: de vele honderden foto’s uit de serie Menschen des zwanzigsten Jahrhunderts. Sander portretteerde mensen uit alle sociale klassen van de Duitse bevolking. Voor hem was het een missie, een encyclopedische drang om zijn tijd vast te leggen. Hij meende zo ‘een ware psychologie van onze tijd en ons volk’ te kunnen geven. In 1929 publiceerde Sander het eerste deel van zijn monsterserie: Antlitz der Zeit.

De nazi’s moesten weinig hebben van Sanders portretkunst. Antlitz der Zeit werd in 1934 door hen in beslag genomen. Onder Hitler ondervond de landschapsfotografie een sterke opleving. Sander kreeg opdracht verschillende Duitse strekente vereeuwigen. De uitgever voorzag de serie fotoboeken die dit opleverde van de naam Deutsche Lande, Deutsche Menschen.

Dit alles heeft de landschapsfoto’s van Sander geen goed gedaan, het maakte ze een beetje verdacht. Na de oorlog was er daarom lange tijd nauwelijks aandacht voor de provinciale platen, terwijl Sanders menselijke portretten juist wereldfaam verwierven. Pas sinds kort komen Sanders landschapsfoto’s weer enigszins uit de schaduw van zijn portretkunst.

De decennialange geringschatting was niet terecht. Zelf heeft Sander zijn landschappen nooit als minderwaardig beschouwd ten opzichte van zijn overige werk. Op zich is er ook weinig nazistisch aan te ontdekken. Er spreekt weliswaar een sfeer van kneuterigheid en gezagsgetrouwheid uit de foto’s, maar datzelfde vind je op Nederlandse foto’s uit die tijd. Het is een weergave van de cultuur van die jaren in het algemeen en niet zozeer die van Hitler-Duitsland.

Wat het meest opvalt aan Sanders landschapsfoto’s is de eenheid van natuur en cultuur. De menselijke ingrepen zijn volkomen in harmonie met het oorspronkelijke landschap. Zelfs de Nürburgring, de autoracebaan nabij het Ruhrgebied, gaat volkomen in de omgeving op. Zonder menselijke sporen zou Sanders landschap niet compleet zijn. Op de Rijn horen scheepjes te varen en de oever hoort bebouwd te zijn met boerderijen en kerkjes. De dreigende wolkenluchten verliezen hun betekenis zonder de mens. Op een enkele foto toont Sander de natuur alleen: het zijn zijn saaiste foto’s.

Maar hoe veel er ook in Sanders foto’s te ontdekken valt, echt aanspreken doen ze niet. In één oogopslag is duidelijk dat het niet ons landschap is dat Sander afbeeldt, niet onze tijd. Zijn harmonie bestaat niet meer en waarderen wij ook niet meer.

Om die reden trekt die andere landschapsfotograaf in het fotoinstituut, Jeff Wall, veel meer de aandacht. Van Wall hangen er slechts zes enorme foto’s, foto’s die de toeschouwer onmiddellijk raken. Ze brengen treffend onze huidige cultuur in beeld.

De foto River Road toont een stukje grond langs een geasfalteerde weg. Erop staan twee huizen en een lelijke schuur, daar omheen vier geparkeerde auto’s, en op de voorgrond een robuuste telefoonpaal. Het pittoreske is totaal verdwenen. Het landschap roept een unheimisch gevoel op. Ballen in je buik, zouden Van Kooten en De Bie zeggen. De natuur is ruw aangetast door menselijke indringers.

Op The Pine on The Corner is de situatie precies omgekeerd: de natuur is indringer. De foto toont een Noord-Amerikaanse villawijk. Boven een van de huizen torent een enorme naaldboom uit. Die boom past daar niet, hij heeft niets gemeen met zijn omgeving. Een Fremdkörper die bovendien een desolate treurigheid uitstraalt.

Ook de rivier in het panorama The Old Prison ligt er hulpeloos bij. Een graafmachine wroet in haar oevers. Bruggen overspannen haar en de oevers worden in rap tempo volgebouwd met afzichtelijke bedrijfsterreinen.
Zwart-wit

Op de foto’s van Wall is de harmonie totaal verdwenen. De natuur ligt er verkracht bij en de cultuur toont ongegeneerd haar lelijkheid. Welk landschap Wall ook fotografeert, een weg door een bos, een houthaventje in Canada’s hoge noorden: de vervreemding heerst overal.

Het contrast tussen de foto’s van Sander en Wall is dus enorm. Dat hangt ongetwijfeld samen met het voortschrijden van de fototechniek, Sander gebruikt zwart-wit en Wall kleur. Dat komt ook omdat de foto’s van beiden andere formaten hebben.

De voornaamste reden van het enorme verschil is de culturele verandering die zich deze eeuw heeft voltrokken. Het vooruitgangsgeloof en optimisme van het Interbellum hebben plaatsgemaakt voor scepticisme. Het is prachtig hoe de landschapsfoto’s van Sander en Wall die veranderde geesteshouding uitbeelden.

Het is ook een bewijs dat fotografie veel meer is dan een één-op-één afbeelding van de werkelijkheid door middel van een druk op de knop. Fotografie is interpretatie, zoals ook de andere kunstvormen dat zijn. Foto’s tonen ons de zin of onzin van dingen.

,,

August Sander (Duitsland, 1876-1964) en Jeff Wall (Canada, 1946) zijn twee groten uit de fotografiekunst. Met een tentoonstelling van landschapsfoto’s van deze twee fotografen hoopt het Nederlands Foto Instituut in Rotterdam de tegenvallende bezoekersaantallen op te krikken. Geen slecht middel, want de confrontatie tussen Sander en Wall toont op indrukwekkende wijze hoe onze cultuur deze eeuw veranderd is.

Beide fotocollecties hebben hetzelfde onderwerp: het landschap waarin de mens heeft ingegrepen, een mengeling van natuur en cultuur dus. Sander en Wall hebben dit landschap ook nog eens op dezelfde wijze in beeld gebracht. De mens zelf is nauwelijks zichtbaar, maar zijn sporen des te meer: huizen, wegen, elektriciteitsmasten.

Toch is er nauwelijks een grotere tegenstelling denkbaar tussen de foto’s van de Duitser en de Canadees. ,,In het landschap herkennen we de menselijke tijdgeest”, zei Sander eens. De tentoonstelling in Rotterdam toont hoezeer hij gelijk had. Uit de foto’s van Wall en Sander spreekt een verschillende kijk op de werkelijkheid, een andere visie op het leven.

De meeste van Sanders landschapsfoto’s dateren uit de jaren dertig. Het zijn zes aparte series, waarin de Rijn vaak prominent aanwezig is. De collectie toont liefelijke dorpen, kasteeltjes onder donkere luchten, aken die zich kalm door het water bewegen. Het moderne leven is tot dit land nog niet doorgedrongen. Vrede en rust overheersen, de tijd staat stil en God zit nog vast op zijn troon. Toch hangt er ook iets ondefinieerbaar dreigends in de lucht. Dat fascineert en onderscheidt Sanders foto’s van doorsnee pittoreske vakantieplaatjes.
Nazistisch

August Sander is een selfmade man. Hij kwam ter wereld in een arm gezin, en moest op zijn veertiende aan het werk. Met zijn fototoestel wist de jonge Sander zich aan het arbeidersbestaan te onttrekken.

Beroemd werd de Duitse fotograaf met zijn magnum opus: de vele honderden foto’s uit de serie Menschen des zwanzigsten Jahrhunderts. Sander portretteerde mensen uit alle sociale klassen van de Duitse bevolking. Voor hem was het een missie, een encyclopedische drang om zijn tijd vast te leggen. Hij meende zo ‘een ware psychologie van onze tijd en ons volk’ te kunnen geven. In 1929 publiceerde Sander het eerste deel van zijn monsterserie: Antlitz der Zeit.

De nazi’s moesten weinig hebben van Sanders portretkunst. Antlitz der Zeit werd in 1934 door hen in beslag genomen. Onder Hitler ondervond de landschapsfotografie een sterke opleving. Sander kreeg opdracht verschillende Duitse strekente vereeuwigen. De uitgever voorzag de serie fotoboeken die dit opleverde van de naam Deutsche Lande, Deutsche Menschen.

Dit alles heeft de landschapsfoto’s van Sander geen goed gedaan, het maakte ze een beetje verdacht. Na de oorlog was er daarom lange tijd nauwelijks aandacht voor de provinciale platen, terwijl Sanders menselijke portretten juist wereldfaam verwierven. Pas sinds kort komen Sanders landschapsfoto’s weer enigszins uit de schaduw van zijn portretkunst.

De decennialange geringschatting was niet terecht. Zelf heeft Sander zijn landschappen nooit als minderwaardig beschouwd ten opzichte van zijn overige werk. Op zich is er ook weinig nazistisch aan te ontdekken. Er spreekt weliswaar een sfeer van kneuterigheid en gezagsgetrouwheid uit de foto’s, maar datzelfde vind je op Nederlandse foto’s uit die tijd. Het is een weergave van de cultuur van die jaren in het algemeen en niet zozeer die van Hitler-Duitsland.

Wat het meest opvalt aan Sanders landschapsfoto’s is de eenheid van natuur en cultuur. De menselijke ingrepen zijn volkomen in harmonie met het oorspronkelijke landschap. Zelfs de Nürburgring, de autoracebaan nabij het Ruhrgebied, gaat volkomen in de omgeving op. Zonder menselijke sporen zou Sanders landschap niet compleet zijn. Op de Rijn horen scheepjes te varen en de oever hoort bebouwd te zijn met boerderijen en kerkjes. De dreigende wolkenluchten verliezen hun betekenis zonder de mens. Op een enkele foto toont Sander de natuur alleen: het zijn zijn saaiste foto’s.

Maar hoe veel er ook in Sanders foto’s te ontdekken valt, echt aanspreken doen ze niet. In één oogopslag is duidelijk dat het niet ons landschap is dat Sander afbeeldt, niet onze tijd. Zijn harmonie bestaat niet meer en waarderen wij ook niet meer.

Om die reden trekt die andere landschapsfotograaf in het fotoinstituut, Jeff Wall, veel meer de aandacht. Van Wall hangen er slechts zes enorme foto’s, foto’s die de toeschouwer onmiddellijk raken. Ze brengen treffend onze huidige cultuur in beeld.

De foto River Road toont een stukje grond langs een geasfalteerde weg. Erop staan twee huizen en een lelijke schuur, daar omheen vier geparkeerde auto’s, en op de voorgrond een robuuste telefoonpaal. Het pittoreske is totaal verdwenen. Het landschap roept een unheimisch gevoel op. Ballen in je buik, zouden Van Kooten en De Bie zeggen. De natuur is ruw aangetast door menselijke indringers.

Op The Pine on The Corner is de situatie precies omgekeerd: de natuur is indringer. De foto toont een Noord-Amerikaanse villawijk. Boven een van de huizen torent een enorme naaldboom uit. Die boom past daar niet, hij heeft niets gemeen met zijn omgeving. Een Fremdkörper die bovendien een desolate treurigheid uitstraalt.

Ook de rivier in het panorama The Old Prison ligt er hulpeloos bij. Een graafmachine wroet in haar oevers. Bruggen overspannen haar en de oevers worden in rap tempo volgebouwd met afzichtelijke bedrijfsterreinen.
Zwart-wit

Op de foto’s van Wall is de harmonie totaal verdwenen. De natuur ligt er verkracht bij en de cultuur toont ongegeneerd haar lelijkheid. Welk landschap Wall ook fotografeert, een weg door een bos, een houthaventje in Canada’s hoge noorden: de vervreemding heerst overal.

Het contrast tussen de foto’s van Sander en Wall is dus enorm. Dat hangt ongetwijfeld samen met het voortschrijden van de fototechniek, Sander gebruikt zwart-wit en Wall kleur. Dat komt ook omdat de foto’s van beiden andere formaten hebben.

De voornaamste reden van het enorme verschil is de culturele verandering die zich deze eeuw heeft voltrokken. Het vooruitgangsgeloof en optimisme van het Interbellum hebben plaatsgemaakt voor scepticisme. Het is prachtig hoe de landschapsfoto’s van Sander en Wall die veranderde geesteshouding uitbeelden.

Het is ook een bewijs dat fotografie veel meer is dan een één-op-één afbeelding van de werkelijkheid door middel van een druk op de knop. Fotografie is interpretatie, zoals ook de andere kunstvormen dat zijn. Foto’s tonen ons de zin of onzin van dingen.