‘Universiteiten moeten ict en data weer in eigen hand nemen’

In december kwamen Leidse studenten in opstand tegen slimme camera’s op de campus. Ze voelden zich in hun privacy aangetast en eisten dat de camera’s zouden verdwijnen. Maar er is veel meer software die de privacy in gevaar brengt, zegt Rien Wijnhoven. Hij is voorzitter van de Tilburgse universiteitsraad en van het landelijk overleg universitaire medezeggenschap (Lovum). Het hoger onderwijs zou meer regie moeten nemen en sommige software gewoon weer zelf moeten ontwikkelen, meent hij.

Wijnhoven is de enige niet die dit een belangrijke kwestie vindt. De discussie speelt al jaren. Dinsdag vond er een online bijeenkomst van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) plaats over hetzelfde onderwerp. Hoogleraren informatierecht en data governance hekelden tijdens die bijeenkomst de afhankelijkheid van universiteiten van grote techbedrijven. Saillant detail: de bijeenkomst vond plaats op Zoom. Want tja, dat is toch wel zo gemakkelijk.

Het gebruik van programma’s als Zoom levert op langere termijn echter grote risico’s vertelde Linnet Taylor, hoogleraar international data governance aan Tilburg University, tijdens de KNAW-bijeenkomst. Je hebt te maken met monopolisten, vertelde ze. “Als je je afhankelijk van ze opstelt kun je geen kant meer op als ze op een gegeven moment hun visie op privacy en vrijheid van meningsuiting veranderen. Of als ze hoge kosten in rekening gaan brengen.”

Wie moet het voortouw nemen? Is het aan individuele onderzoekers om over te stappen op open source alternatieven? Joris van Hoboken, hoogleraar recht aan de Vrije Universiteit Brussel, ziet dat bij de besturen van universiteiten weinig beweging. “Daar is men niet geneigd om afscheid te nemen van commerciële programma’s. Bestuurders zijn gefocusseerd op de korte termijn. Ze moeten ervoor zorgen dat alle huidige processen goed verlopen. Ze kunnen het zich niet permitteren dat examineringen bijvoorbeeld in de soep lopen.”

Spiek
Toch zijn de systemen die grote spelers op de markt aanbieden ook op dit moment lang niet altijd de beste keuze, meent Wijnhoven. Onlangs bleek antispieksoftware Proctorio bijvoorbeeld onveilig: hackers konden eenvoudig toegang krijgen tot de computers van studenten.

Hackers en criminelen zijn niet het enige probleem. We moeten ook de softwarebedrijven zelf beter in de gaten houden, vindt Wijnhoven. “De vraag is: wat gebeurt er met onze persoonlijke informatie en met onderzoeksgegevens die we in de systemen opslaan? Nu we zoveel online doen wordt dat steeds belangrijker.”

Data zijn het nieuwe goud, constateert hij. “We werken thuis, we streamen, we bieden blended learning aan, we maken gebruik van studenten- en gebruikersdata, we laten er algoritmes op los. Wat gebeurt er met al die data?” Je weet niet precies wat de grote bedrijven ermee doen, is zijn punt, en al helemaal niet wat ze er in de toekomst mee gaan doen.

Osiris
Wijnhoven heeft zelf enige achtergrond in de ict. “Vroeger bouwden universiteiten hun eigen systemen”, vertelt hij. “De Universiteit Utrecht kwam met Osiris en dat was succesvol. Het is jaren geleden verkocht en is nu in handen van een groot Amerikaans bedrijf. Dat beheert dus Osiris voor een aanzienlijk aantal Nederlandse universiteiten en hogescholen. Het leek destijds een goed idee: laat zulke systemen over aan bedrijven die er goed in zijn, want dan wordt het goedkoper én beter. Daar heb ik mij zelf ook op verkeken, al waren er toen al mensen die ervoor waarschuwden.”

Hij bepleit een koerswijziging. “We moeten ons onderwijs en onderzoek niet afhankelijk maken van de verdienmodellen van techbedrijven”, zegt Wijnhoven. “We hebben de kennis, het geld en het organiserend vermogen; we kunnen het zelf.”

Niet in één keer, natuurlijk. Je kunt de systemen niet zomaar ineens zelf bouwen. “Maar laten we beginnen met het beheer van de onderzoeksdata en studentgegevens. Daar zijn al goede aanzetten voor.”

Waarom gebeurt dat niet allang? De rectoren van de universiteiten schreven twee jaar geleden een opiniestuk waarin ze iets soortgelijks zeiden en cyberprofessoren waarschuwden vorig jaar voor The Cloud. “Niks ten nadele van onze bestuurders”, zegt Wijnhoven, “maar de kennis over ict ligt vaak lager in de organisatie. Bestuurders hebben al genoeg te doen. De ict laten ze vooral aan anderen over.”

Samenwerking
Dat kan niet langer, er moet “meer visie en vooral meer samenwerking” komen, zegt Wijnhoven. De medezeggenschapsraden willen daar graag over meepraten. “Nu komt het af en toe ter tafel, maar het is nogal versnipperd. We praten bijvoorbeeld over specifieke bedragen voor nieuwe ict-systemen. Maar we zouden ook moeten bespreken wat zo’n systeem doet, wat de gevolgen voor personeel en studenten zijn.”

Op de lange termijn zou er een publiek Europees platform moeten komen, meent Wijnhoven. “Maar daar zijn we nog lang niet en misschien moet je daar ook niet meteen op mikken. Eerst maar eens hier in Nederland beginnen. Het zal niet makkelijk zijn, maar het is zoiets als de strijd tegen klimaatverandering: je moet een keer beginnen voordat het te laat is.”

Lees ook onze eerder gepubliceerde verhalen over onze afhankelijkheid van big tech:

• ‘Afhankelijkheid van software­­giganten bedreigt de academische vrijheid’
• Het hoeft niet per se Zoom te zijn

HOP, Bas Belleman / Tomas van Dijk