Op zoek naar miljoenen, verstopt tussen belofte en praktijk

Door Altan Erdogan

Het ziet er in theorie best florissant uit, in 2015. In ruil voor een uitgeholde basisbeurs komt er een ‘sociaal’ leenstelsel. Studenten kunnen naar behoefte geld lenen, en betalen dat later naar draagkracht terug. Er komt een berg geld vrij voor beter onderwijs, en studenten kunnen meepraten hoe dat onderwijs eruit gaat zien. Wie kan daar nou tegen zijn?

De werkelijkheid anno 2021 is grimmiger. Het sociale aspect van het leenstelsel is naar de achtergrond verdrongen door het grote aantal mensen dat op jonge leeftijd een fikse schuld heeft opgebouwd. Folia en andere media bij universiteiten en hogescholen, ook Delta, deden het afgelopen jaar onderzoek naar de zogeheten voorinvesteringen en kwaliteitsplannen – zeg maar hoe het geld van de afgeschafte basisbeurs is besteed. Dat heeft een paar dingen duidelijk gemaakt:
 

• Of – en hoe – de kwaliteit van het hoger onderwijs is verbeterd in de afgelopen zes jaar valt niet te achterhalen.
• Studenten hebben daar niet serieus over kunnen meepraten, zoals beloofd.
• De verantwoording over de besteding van het geld – en de controle daarop – laat te wensen over.

Goede bedoelingen
Dat is erg, zeker als je bedenkt dat studenten een deel van hun inkomen hebben ingeleverd en daar beter onderwijs voor terug mochten verwachten. Sommige politici en bestuurders van de onderwijsinstellingen zullen daar tegenin brengen dat zo’n voorstelling van zaken geen rekening houdt met wetten, praktische bezwaren en onvoorspelbare ontwikkelingen.
Dit onderzoek heeft ons in contact gebracht met heel veel mensen die met hart en ziel knokken voor beter onderwijs voor iedereen. En uit niets is gebleken dat er grote sommen geld op frauduleuze wijze in de verkeerde zakken zijn verdwenen.

Een botte bezuiniging waarvan jongeren de dupe werden

Maar op dat pad van goede bedoelingen, dromen en idealen kon geen bijna enkele voorbijganger deze heldere vraag voor de volle honderd procent en in begrijpelijke taal beantwoorden: waar is dat geld precies aan uitgegeven en hoe is daarmee de kwaliteit van het onderwijs verbeterd zoals was beloofd? Het afschaffen van de basisbeurs in 2014 lijkt achteraf een botte bezuiniging te zijn waar vooral jongeren uiteindelijk de dupe van zijn geworden.

Jaarrekeningen
Met hulp van redacties op hogescholen en universiteiten in het hele land heeft het Folia-onderzoeksteam onder meer in de jaarrekeningen van 2015 tot en met 2019 van 25 instellingen (13 universiteiten en de 12 grootste hogescholen) gezocht naar de verantwoording die is afgelegd over de voorinvesteringen en de besteding van de basisbeursmiljoenen.

Het team heeft dataonderzoek gedaan naar de ontwikkeling van studenten- en docentenaantallen, en de financiële positie van instellingen in kaart gebracht. De voorinvesteringen en kwaliteitsplannen en de controle daarop door Algemene Rekenkamer en NVAO zijn waar mogelijk bestudeerd, en er is een reeks interviews en achtergrondgesprekken gevoerd met betrokken bestuurders, onderzoekers, studenten en politici.

Studenten zijn 10 tot 14 duizend euro meer kwijt aan hun hele studie

Het onderzoeksteam heeft gemerkt dat veel universiteiten en hogescholen het zat zijn om voortdurend via een ingewikkelde en met regels omgeven systematiek verantwoording af te leggen aan de overheid – en daarmee het publiek. Zij kunnen over hun uitgaven naar eer en geweten zelf besluiten nemen, is de gedachte. Een mooi idee, maar het kleine aantal dat het ook allemaal haarfijn weet uit te leggen en publiek te verantwoorden, geeft te denken.

Enkele keren is ons gevraagd waarom je in deze moeilijke tijden, midden in een corona-pandemie, kritisch bent over een paar honderd miljoen. Nou ja, simpel: dat waren we zonder corona ook geweest. En honderden miljoenen euro publiek geld is nogmaals heel erg veel, en dat is weggehaald bij studenten. Die uiteindelijk 10 tot 14 duizend euro meer aan hun hele studie kwijt zijn dan voorheen.

Wekelijkse serie
De komende weken is op deze plek te lezen wat de zoektocht heeft opgeleverd, in een serie van ongeveer één aflevering per week. We zetten eerst de feiten op een rij, en reconstrueren dan hoe de basisbeurs – uitgekleed en roemloos – ten onder ging in 2015. Vervolgens laten we zien hoe het in het hele land is gesteld met de uitvoering van de eerder genoemde voorinvesteringen en kwaliteitsplannen.

Ook als het gaat om medezeggenschap van studenten zetten we de beloftes en de praktijk naast elkaar. Eén van de deskundigen die wij hierover spraken verwoordde het zo: “Dat iemand zegt een goed gesprek te hebben gehad, betekent nog niet dat het ook echt goed is gegaan.” Bij deskundigen gingen we via een debat te rade over de vraag of de politiek wel kón beloven dat studenten in ruil voor hun basisbeurs kwaliteitsverbetering van het onderwijs zouden krijgen.

Tot de verkiezingen is er een nieuwe periode van beloftes

Dit onderzoek, financieel (en moreel) ondersteund door het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek, is in een vroeg stadium ‘Achter de academische feiten’ genoemd. Of die een tikkeltje bombastische werktitel volledig is waargemaakt, mogen anderen bepalen. Duidelijk is dat er tussen (politieke) beloftes en de praktische werkelijkheid grote gaten zitten, en dat dit flinke consequenties heeft voor een behoorlijk grote groep jonge mensen in Nederland.

Ook zien we dat redacties bij universiteiten en hogescholen met dit onderzoek hun nek uitsteken. We nemen dat voor lief, omdat we vinden dat het tot onze taak is onafhankelijk en kritisch te berichten vanuit de wereld waarin we functioneren, zelfs als dat betekent dat je af en toe bijt in de hand die je voedt.

De serie verhalen sluiten we een paar dagen voor de geplande Tweede Kamerverkiezingen op 17 maart af. Dat komt goed uit: de komende tijd volgt een nieuwe periode van beloftes, schitterende vergezichten en indrukwekkende idealen. Ook aan studenten zal weer van alles worden beloofd, de eerste partijen hebben al gepleit voor terugkeer van de basisbeurs in één of andere vorm.

Interessante vraag is dan opnieuw of al die beloftes in de praktijk worden waargemaakt.

Folia / Het journalistieke medium van de Universiteit van Amsterdam