(Hoe) kunnen we zonder Russisch gas?

Europa betrok decennialang zo’n 40 procent van haar aardgas uit Rusland. Dat is het afgelopen halfjaar teruggelopen tot zo’n 25 procent, ziet energieanalist prof.dr. Kornelis Blok (faculteit Techniek, Bestuur en Management, TBM) in cijfers van de Europese economische denktank Bruegel. Zo kwam een paar weken geleden van de 90 terawattuur aan aardgasimport nog maar 18 van het Russische Gazprom. Dat is geen 40 maar 20 procent. Hoe is dat zo gekomen?

Halverwege vorig jaar (vanaf week 26) zette een daling van de Europese gasimport uit Rusland in. Gazprom voldeed aan de contractuele verplichtingen, maar leverde niet meer gas dan het minimum. De import uit Noorwegen werd opgeschroefd tot het maximaal haalbare, en ongeveer een maand later volgde een toename in LNG (liquid natural gas ofwel vloeibaar aardgas) in een poging het tekort op te vullen. “Op de Europese markt stegen de prijzen naar 80 tot 100 euro per megawattuur”, vertelt Blok. “Gastankers op weg naar het Verre Oosten verlegden midden op de oceaan hun koers naar Europa omdat ze hier meer geld konden krijgen voor hun lading.”

De verminderde import heeft ernstige gevolgen gehad voor onze gasvoorraad, signaleert energie-econoom en lid van de Mijnraad dr. Aad Correljé (ook TBM): “Hierdoor hebben we enorm op onze voorraden moeten interen. Daarbij komt dat we deze winter veel geluk hebben gehad met de temperatuur. Het was een milde winter. Huishoudens hebben dus minder gestookt dan normaal.” De echte lakmoesproef vindt daarom volgens hem pas volgende winter plaats.

Moeilijke beslissingen
Kan Europa zonder gas uit Rusland? Denktank Bruegel schreef daar onlangs over: ‘Als de EU gedwongen of bereid is de kosten te dragen, moet het mogelijk zijn het Russische gas al voor de volgende winter te vervangen zonder dat de economische activiteit wordt verwoest, de mensen bevriezen of de elektriciteitsvoorziening wordt onderbroken. Maar in de praktijk zullen er (…) moeilijke beslissingen moeten worden genomen.’

De mogelijkheid voor extra import is beperkt, vertelt Blok. Operationele terminals draaien momenteel op volle kracht. Wel staan op tientallen plaatsen in Europa LNG-terminals gepland of worden bestaande havens uitgebreid. Op korte termijn is dus geen extra LNG-import te verwachten, op langere termijn wel.

Thermostaat omlaag
Hoe kunnen we op korte termijn de energievraag verminderen om acute problemen te voorkomen? Volgens Blok scheelt het – samen met andere kleine maatregelen – ongeveer 10 procent als consumenten de thermostaat een graadje lager zouden zetten. “Vergelijkbare dingen zou je kunnen doen in andere sectoren zoals kantoren, scholen en ziekenhuizen. Als we kans zien om het verbruik met 10 procent terug te brengen, dan is dat al een substantiële bijdrage aan het verminderen van de energieafhankelijkheid van Rusland.”

Energie-intensieve bedrijven, waaronder kunstmest- en aluminiumfabrikanten in Europa, zijn al afgehaakt, ziet Correljé. “Dat die bedrijven nu even geen gas verbruiken, is geen lange termijnoplossing. Europa kan niet zonder kunstmest. Zeker niet als je bedenkt dat er de komende tijd minder of geen voedsel (met name graan) uit Oekraïne en Rusland onze kant op zal komen. Dan hebben we juist meer kunstmest nodig dan van oudsher. En we zien ook dat er de laatste tijd relatief meer elektriciteit wordt opgewekt met kolen dan met gas. Het is veel minder duurzaam om op die manier elektriciteit op te wekken, dus daar wil je ook zo snel mogelijk vanaf.”

“Dit is geen goed moment om kerncentrales te sluiten”, vindt Blok. Als medeauteur van rapporten van het klimaatpanel IPCC wordt hij niet blij van rokende kolencentrales. “Openhouden van kolencentrales valt voor mij in dezelfde categorie als meer gas uit Groningen halen: noodmaatregelen die je liever niet neemt.”

‘Dit is geen goed moment om kerncentrales te sluiten’

Een meer structurele oplossing noemt hij de versnelde plaatsing van zonnepanelen. “Dat is één van de weinige energietechnieken met een heel korte doorlooptijd.” Uitbreiding van andere vormen van CO₂-arme energie zoals windenergie of kernenergie kost daarentegen jaren.

Ook Correljé onderschrijft de noodzaak om vaart te maken met de verduurzaming van energiebronnen. “Laten we hopen dat de huidige energiecrisis een stevige stimulans is om de verduurzaming in een stroomversnelling te krijgen.”

Politiek aan zet
De meest directe maatregel is energiebesparing. Daarvoor is volgens Blok nationale regie noodzakelijk. Hij zou graag zien dat minister-president Rutte gebruikmaakt van het huidige momentum om onafhankelijk te worden van Russisch gas.

“We kunnen snel 10 procent gas besparen, maar het is niet eenvoudig om iedereen zover te krijgen. De bereidheid is momenteel wel groot. Daarom moet Rutte nu voor de troepen gaan staan en zeggen – zoals hij ook bij corona gedaan heeft – ‘dit is nu echt nodig mensen, dit moeten we gaan doen’.”

Voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen verwoordde woensdag het Europese standpunt: “De Europese Unie heeft genoeg LNG, vloeibaar aardgas om deze winter door te komen zonder afhankelijk te zijn van de import van gas uit Rusland.” Ook zij spoort inwoners van de EU aan om zuinig te zijn op energie zodat de afhankelijkheid van Rusland sneller kan worden teruggebracht.

De commissie presenteerde deze week onder druk van de Oekraïnecrisis het plan REPowerEU om alle import van Russisch gas én olie ruim voor 2030 te beëindigen, onder meer door de transitie naar duurzame energie te versnellen.

‘Dit kun je niet aan de markt overlaten’

Nieuwe gasbronnen
Deze winter komen we dus wel door, maar hoe zit het met het volgende koude seizoen? Correljé benadrukt dat de energiereserves voor die tijd weer op peil moeten zijn. Hij vindt dat de gasvoorraad een zaak voor de overheid is. “De huidige situatie toont aan dat je dit niet aan de markt kunt overlaten.”

Voor het herstel van de gasreserves moet Europa zelf meer gas gaan winnen, betoogt Correljé. “In de Noordzee en in het noorden van Duitsland zijn nog veel onontgonnen gasbronnen, omdat exploitatie bij de lage gasprijzen niet rendabel was. Daar moet nu zo snel mogelijk gas uit gehaald worden. En we moeten het gasveld van Groningen achter de hand houden. Dat veld moeten we nu niet afdichten.”

Jos Wassink en Tomas van Dijk