Van wie is de waarheid?

In een radioprogramma (in het Roemeens) over desinformatie, hoorde ik onlangs een gesprek met een luisteraar. “De waarheid is geen mening. De realiteit is geen mening”, verklaarde de radio-dj. Waarop de luisteraar antwoordde: “Ben jij de eigenaar van de waarheid?” Een opmerkelijk antwoord en een goede illustratie van iets dat me al langer opvalt. Jij en ik leven gewoon niet meer in dezelfde realiteit.

Ik leef in míjn realiteit, vormgegeven door een algoritme dat precies weet wat mijn voorkeuren en verlangens zijn. Jij hebt de jóuwe, tegengesteld aan de mijne. Niet alleen wordt onze tijd daarmee een geldbron voor big tech, ook zorgt deze segregatie in online bubbels ervoor dat we het niet eens meer eens kunnen worden over fundamentele feiten. Ik heb mijn argumenten paraat, jij de jouwe, en het gevolg is dat ik jou een idioot vind en jij mij.

In mijn thuisland Roemenië is het verkiezingstijd. Dat betekent doorlopende discussies over de kandidaten, die allemaal tegelijkertijd een walgelijke leugenaar, rijp voor het gekkenhuis of juist een respectabele volksvertegenwoordiger worden genoemd. Op basis van video’s van pantserwagens op de parade ter ere van de nationale feestdag twee weken geleden, beweert men op sociale media dat het Roemeense leger klaar staat om te vechten in Oekraïne. Nepnieuws, maar laat je vooral bang maken.

Tuurlijk, hoe feiten en verhalen fundamenteel van elkaar losgekoppeld worden, is vooral iets dat voorkomt in de politiek. Maar zelfs een discussie met vrienden is lastig geworden, nu onze uitgangspunten zo ver uit  elkaar liggen. Als we aan zulke verschillende kanten van het ecosysteem van de sociale media staan, is er uren aan verduidelijking nodig voor de kloof is overbrugd. Wat zijn daar de oorzaken van?

De oplossing ligt in naar buiten gaan, en zelf uit te zoeken hoe je gesprekspartner tot zijn opvattingen gekomen is

Diegene die dat volgens mij het best verwoordt, is neurowetenschapper Robert Sapolsky in zijn boek Determined. Hij schrijft dat ieder individu sterk, maar ook onvoorspelbaar, wordt beïnvloed door al zijn eerdere ervaringen. Van zijn kindertijd tot zijn laatst gelezen nieuwsbericht. Als twee mensen consequent totaal tegengestelde verhalen hebben gehoord, kan het voor hen daardoor extreem lastig zijn om het eens te worden over basale feiten. Tel daar verschijnselen als cognitieve dissonantie en overtuigingsvolharding bij op en je hebt een perfect schild van je bestaande ideeën en een zwaard tegen die van je ‘ideologische vijanden’.

Hoe komen we uit die bubbel? Sapolsky suggereert een bitter medicijn: om de kloof te overbruggen is empathie nodig: het vermogen om de gevoelens, gedachten en ervaringen van een ander te begrijpen en je in iemand te verplaatsen. Hoe pijnlijk het ook mag zijn, de oplossing ligt in naar buiten gaan, en zelf uit te zoeken hoe je gesprekspartner tot hun opvattingen gekomen zijn. Waar komen zij vandaan? Welke media volgen zij? Mensen bestempelen als idioten doet weliswaar wonderen voor je eigen zelfvertrouwen, heb ik ontdekt, maar het is beslist niet productief als je hun standpunt probeert te begrijpen.

Dus nee, de waarheid is van niemand. We mogen haar alleen hanteren, ten goede of ten kwade.