Wiskundige alleskunner

Hoewel er weinig straten naar hem vernoemd zijn, was John von Neumann een van de grootste wetenschappers van de twintigste eeuw. Voor hij de principes opstelde waaraan de computer nu nog steeds voldoet, maakte de wiskundige alleskunner naam met natuurkundige en economische theorieën. De biografie van Von Neumann door Giorgio Israel en Ana Gasca is het 54ste deel in de serie wetenschappelijke biografieën van Veen Media. Mede dankzij de talloze illustraties en de ruime aandacht voor maatschappelijke en wetenschappelijke context is het een zeer toegankelijk boek.

John von Neumann werd als Janos Margittai Neumann geboren in Budapest, in de nadagen van Oostenrijk-Hongarije, toen de wiskunde daar hoogtijdagen doormaakte. Ook de jonge Janos werd erdoor gegrepen. Al op het gymnasium publiceerde hij zijn eerste wetenschappelijke artikel. Hij was ook een van de eersten die de stelling van Kurt Gödel begreep, die de fundamenten van de wiskunde op zijn kop zette.

Nog in zijn Europese jaren schreef hij baanbrekende artikelen over de economische speltheorie en een standaardwerk over de wiskundige grondslag voor de quantummechanica. Het bindende element was steeds zijn diepe inzicht in de axiomatische wiskunde, die uitgaat van een beperkt aantal aannames en daarvandaan door toepassing van logische regels een denkwereld opbouwt.

Toen Von Neumann als Jood Europa in 1933 ontvluchtte, kreeg hij een plek aan het instituut waar Einstein en Gödel ook te vinden waren: Princeton. In de Verenigde Staten wijdde hij zich vooral aan militair onderzoek, logischerwijs op een terrein waar de axiomatische wiskunde een grote rol speelde: rekenmachines. Het was Von Neumann die als eerste op een abstract niveau beschreef hoe een digitale rekenmachine diende te werken.

Wat in deze biografie een beetje onderbelicht blijft, was dat Von Neumann de computer niet zag als een toepassing van axiomatische wiskunde. Het was een vorm van axiomatische wiskunde. Hem ging hem niet zozeer om het apparaat zelf als wel de mogelijke toepassing ervan. Zijn nieuwe interessegebieden (na de Tweede Wereldoorlog) waren weer en klimaat. Reeds in de jaren vijftig rekende hij voor hoe reëel de risico’s van een broeikaseffect waren als de mensheid ongebreideld doorging met het opstoken van fossiele brandstoffen.

Von Neumann was 54 toen hij in 1957 aan botkanker overleed. Vanwege zijn pleidooien voor nucleaire bewapening was hij in de wetenschap bepaald niet oncontroversieel (er zijn theorieën dat Stanley Kubrick Doctor Strangelove op hem baseerde), maar niemand betwistte zijn wiskundige genialiteit. Deze biografie biedt daarin een prima introductie.

Giorgio Israel en Ana Gasca, ‘Von Neumann, het rijke leven van een wiskundige duizendpoot’, 168 pagina’s, Veen Media, ISBN 978-9-08-571446-0