Vino classico vloeit rijkelijk in geweldsorgie

‘A Clockwork Orange’ (1971) van Stanley Kubrick is in Engeland nog altijd taboe. De gewetenloze wijze waarop hoofdpersoon Alex, in een duivelse rol van Malcolm McDowell, en zijn maten een zwerver afrossen of een vrouw in aanwezigheid van haar echtgenoot verkrachten is inderdaad niet mis. De film zou de jeugd op het verkeerde spoor brengen, vooral omdat geweld wordt opgediend als een doel op zich en niet, zoals gebruikelijk en legitiem, als middel bijvoorbeeld tot het verkrijgen van geld of liefde. Op dat punt is er een overeenkomst met de films van Quentin Tarantino en zijn navolgers – al is de malicieuze Alex niet zo’n dommekracht als de gemiddelde Amerikaanse gunfighter.

De vraag of geweld in film of op de televisie geweld in het echt uitlokt is een heikel onderwerp. Natuurlijk is er een relatie, want aan de alomtegenwoordige invloed van de media kan niets en niemand zich onttrekken. Soms horen we weleens hoe een puber zijn zusje afslacht, precies zoals hij het een uur eerder op een videootje had gezien, maar zoiets gebeurt hoogst zelden. Je mag in zulke gevallen veronderstellen dat onder de hersenpan van de dader (tijdelijk) een draadje los zit. De invloed van geweldfilms is meestal indirect en diffuus, heeft op sommigen meer uitwerking, op anderen juist niet en is daardoor moeilijk in kaart te brengen.

Kunstproducten verbieden omdat ze een slechte invloed zouden hebben op de samenleving is volkomen onzinnig, want dan kun je alles wel verbieden. Als je besluit alle messen uit de handel te nemen, moet je het vervolgens ook doen met alle stoelpoten, stoeptegels en soeppotten. Wanneer ‘A Clockwork Orange’ van Kubrick zou bijdragen aan een meer gewelddadige samenleving, dan geldt dat tevens voor de misdaadverslaggeving in de krant, want ook die kan mensen op bepaalde gedachten zetten. Gezien de discussie over geweld die de film heeft ontketend kan het evengoed een tegenovergesteld effect hebben gehad, maar ook dat is niet aannemelijk. Het handelskenmerk van potentiële geweldplegers is immers dat ze niet ontvankelijk zijn voor discussie.

‘A Clockwork Orange’ van Kubrick is een meesterlijke film die zijn tijd ver vooruit was. Het is alleen jammer dat het boek werd overschaduwd door de film. Hoewel hij een fan was van Kubrick, vooral van diens ‘2001: a Space Odyssey’, heeft Anthony Burgess (1917-1993) dat erg ontstemd. Met zijn roman uit 1962 was hij zijn tijd nog veel verder vooruit. Het boek bleef weliswaar niet onopgemerkt, maar de kritieken waren niet lovend. Het joeg de discussie over geweld aan, zonder dat het in grote oplagen over de toonbank ging en daarop had Burgess natuurlijk wel gehoopt.

Naast de gewelddadige inslag is het meest opvallende aan de roman de taal die Alex en zijn vrienden bezigen. Burgess noemde het ‘nadsat‘, een term die verwijst naar het Russische woord voor tieners. Hij wilde een boek schrijven over de opkomende jeugdcultuur in Engeland, zoals die zich toen manifesteerde in de rivaliteit tussen Mods en Rockers. Omdat hij het boek in de toekomst projecteerde, wilde hij geen gebruik maken van het slang van deze jongeren, wantdat zou snel verouderen en oubollig overkomen. Toevallig op reis in Rusland kwam hij op het idee de hoofdpersoon een soort Anglo-Russisch in de mond te leggen.

Dat leverde prachtige taal op, zoals hieronder blijkt. In plaats van een koffie- of smartshop frequenteren Alex en zijn drie ‘droogs‘ (van ‘drugi‘: vrienden in geweld) een milkbar. ,,Well, zegt Alex, ,,what they sold there was milk plus something else. They had no license for selling liquor, but there was no law yet against prodding some of the new vesches which they used to put into the old moloko, so you could peet it with velocet or synthemesc or drencrom or one or two other veshches which would give you a nice quiet horrorshow fifteen minutes admiring Bog And Al His Holy Angels and Saints in your left shoe with lights bursting all over your mozg. Or you could peet milk with knives in it, as we used to say, and this would sharpen you up and make you ready for a bit of dirty twenty-to-one…”

Toch heeft de auteur van Alex en zijn vrienden geen typische voorlopers gemaakt van de beatcultuur die toen in het vat zat. De hoofdpersoon is bijvoorbeeld helemaal weg van Ludwig van Beethoven. Als hij thuiskomt van een misdaadavontuur laaft hij zich bij voorkeur aan de Negende. Nadat hij is opgepakt en een gedwongen hersenspoeling ondergaat, wordt hij ineens misselijk van zijn favoriete muziek. Als speelbal van politici die over zijn rug de publieke opinie bewerken, krijgt hij het zelfs nog zwaarder te verduren. Door onophoudelijk Van Beethoven te draaien, bewerkstelligen ze dat hij een zelfmoordpoging onderneemt.

Een groot verschil tussen het boek en de film is het einde. Anthony Burgess liet Alex aan het slot zijn slechte levenswandel inzien, zodat hij toch nog op het rechte pad terechtkwam. Kubrick liet dit hoofdstuk liggen, tot ongenoegen van de auteur. Hij deed het onder invloed van de Amerikaanse uitgave van de roman, waarin het laatste hoofdstuk was geschrapt. Zoals Kubrick en de Amerikaanse uitgever Norton later zouden zeggen was hun eind minder optimistisch en gezien het verdorven karakter van Alex daarom veel realistischer. Dat is inderdaad het geval, hoewel aan het veronderstelde optimisme van het laatste hoofdstuk heel wat af te dingen valt.

Zelf bewerkte Burgess in 1987 zijn roman tot een toneelversie, waarin een sarcastische kwinkslag richting Kubrick is opgenomen. Op die versie is het toneelstuk van Het Nationale Toneel evenwel niet gebaseerd. Marcel Otten schreef zelf een adaptatie van de roman en liet in navolging van Kubrick het laatste hoofdstuk vallen. Het geweld zegeviert dus in dit strak geregisseerde stuk van Lodewijk de Boer.

In de recensies wordt Otten geprezen om zijn inventieve vertaling van het nadsat. Bloed is in de terminologie van Alex ‘vino classico’, meisjes zijn ‘strakke befkanaries’, oren zijn ‘bloemkolen’ en hij noemt God ‘Grote Klaas himself’. Zeer geprezen wordt Victor Löw in de rol van Alex. Maartje Somers in het Parool: ,,Samen trekken Löw en Otten alle woordregisters open; ze brengen ‘A Clockwork Orange’ van het beeld terug bij de taal en maken het tot een orgie van superieur gespeelde lefbekkerij.”

,,

In april ging bij Het Nationale Toneel ‘A Clockwork Orange’ in première. De toneelversie in de regie van Lodewijk de Boer kan volgens veel recensenten de vergelijking met het boek van Burgess en de film van Kubrick glansrijk doorstaan. Vanaf deze week opnieuw in Theater aan het Spui te Den Haag.

‘A Clockwork Orange’ (1971) van Stanley Kubrick is in Engeland nog altijd taboe. De gewetenloze wijze waarop hoofdpersoon Alex, in een duivelse rol van Malcolm McDowell, en zijn maten een zwerver afrossen of een vrouw in aanwezigheid van haar echtgenoot verkrachten is inderdaad niet mis. De film zou de jeugd op het verkeerde spoor brengen, vooral omdat geweld wordt opgediend als een doel op zich en niet, zoals gebruikelijk en legitiem, als middel bijvoorbeeld tot het verkrijgen van geld of liefde. Op dat punt is er een overeenkomst met de films van Quentin Tarantino en zijn navolgers – al is de malicieuze Alex niet zo’n dommekracht als de gemiddelde Amerikaanse gunfighter.

De vraag of geweld in film of op de televisie geweld in het echt uitlokt is een heikel onderwerp. Natuurlijk is er een relatie, want aan de alomtegenwoordige invloed van de media kan niets en niemand zich onttrekken. Soms horen we weleens hoe een puber zijn zusje afslacht, precies zoals hij het een uur eerder op een videootje had gezien, maar zoiets gebeurt hoogst zelden. Je mag in zulke gevallen veronderstellen dat onder de hersenpan van de dader (tijdelijk) een draadje los zit. De invloed van geweldfilms is meestal indirect en diffuus, heeft op sommigen meer uitwerking, op anderen juist niet en is daardoor moeilijk in kaart te brengen.

Kunstproducten verbieden omdat ze een slechte invloed zouden hebben op de samenleving is volkomen onzinnig, want dan kun je alles wel verbieden. Als je besluit alle messen uit de handel te nemen, moet je het vervolgens ook doen met alle stoelpoten, stoeptegels en soeppotten. Wanneer ‘A Clockwork Orange’ van Kubrick zou bijdragen aan een meer gewelddadige samenleving, dan geldt dat tevens voor de misdaadverslaggeving in de krant, want ook die kan mensen op bepaalde gedachten zetten. Gezien de discussie over geweld die de film heeft ontketend kan het evengoed een tegenovergesteld effect hebben gehad, maar ook dat is niet aannemelijk. Het handelskenmerk van potentiële geweldplegers is immers dat ze niet ontvankelijk zijn voor discussie.

‘A Clockwork Orange’ van Kubrick is een meesterlijke film die zijn tijd ver vooruit was. Het is alleen jammer dat het boek werd overschaduwd door de film. Hoewel hij een fan was van Kubrick, vooral van diens ‘2001: a Space Odyssey’, heeft Anthony Burgess (1917-1993) dat erg ontstemd. Met zijn roman uit 1962 was hij zijn tijd nog veel verder vooruit. Het boek bleef weliswaar niet onopgemerkt, maar de kritieken waren niet lovend. Het joeg de discussie over geweld aan, zonder dat het in grote oplagen over de toonbank ging en daarop had Burgess natuurlijk wel gehoopt.

Naast de gewelddadige inslag is het meest opvallende aan de roman de taal die Alex en zijn vrienden bezigen. Burgess noemde het ‘nadsat‘, een term die verwijst naar het Russische woord voor tieners. Hij wilde een boek schrijven over de opkomende jeugdcultuur in Engeland, zoals die zich toen manifesteerde in de rivaliteit tussen Mods en Rockers. Omdat hij het boek in de toekomst projecteerde, wilde hij geen gebruik maken van het slang van deze jongeren, wantdat zou snel verouderen en oubollig overkomen. Toevallig op reis in Rusland kwam hij op het idee de hoofdpersoon een soort Anglo-Russisch in de mond te leggen.

Dat leverde prachtige taal op, zoals hieronder blijkt. In plaats van een koffie- of smartshop frequenteren Alex en zijn drie ‘droogs‘ (van ‘drugi‘: vrienden in geweld) een milkbar. ,,Well, zegt Alex, ,,what they sold there was milk plus something else. They had no license for selling liquor, but there was no law yet against prodding some of the new vesches which they used to put into the old moloko, so you could peet it with velocet or synthemesc or drencrom or one or two other veshches which would give you a nice quiet horrorshow fifteen minutes admiring Bog And Al His Holy Angels and Saints in your left shoe with lights bursting all over your mozg. Or you could peet milk with knives in it, as we used to say, and this would sharpen you up and make you ready for a bit of dirty twenty-to-one…”

Toch heeft de auteur van Alex en zijn vrienden geen typische voorlopers gemaakt van de beatcultuur die toen in het vat zat. De hoofdpersoon is bijvoorbeeld helemaal weg van Ludwig van Beethoven. Als hij thuiskomt van een misdaadavontuur laaft hij zich bij voorkeur aan de Negende. Nadat hij is opgepakt en een gedwongen hersenspoeling ondergaat, wordt hij ineens misselijk van zijn favoriete muziek. Als speelbal van politici die over zijn rug de publieke opinie bewerken, krijgt hij het zelfs nog zwaarder te verduren. Door onophoudelijk Van Beethoven te draaien, bewerkstelligen ze dat hij een zelfmoordpoging onderneemt.

Een groot verschil tussen het boek en de film is het einde. Anthony Burgess liet Alex aan het slot zijn slechte levenswandel inzien, zodat hij toch nog op het rechte pad terechtkwam. Kubrick liet dit hoofdstuk liggen, tot ongenoegen van de auteur. Hij deed het onder invloed van de Amerikaanse uitgave van de roman, waarin het laatste hoofdstuk was geschrapt. Zoals Kubrick en de Amerikaanse uitgever Norton later zouden zeggen was hun eind minder optimistisch en gezien het verdorven karakter van Alex daarom veel realistischer. Dat is inderdaad het geval, hoewel aan het veronderstelde optimisme van het laatste hoofdstuk heel wat af te dingen valt.

Zelf bewerkte Burgess in 1987 zijn roman tot een toneelversie, waarin een sarcastische kwinkslag richting Kubrick is opgenomen. Op die versie is het toneelstuk van Het Nationale Toneel evenwel niet gebaseerd. Marcel Otten schreef zelf een adaptatie van de roman en liet in navolging van Kubrick het laatste hoofdstuk vallen. Het geweld zegeviert dus in dit strak geregisseerde stuk van Lodewijk de Boer.

In de recensies wordt Otten geprezen om zijn inventieve vertaling van het nadsat. Bloed is in de terminologie van Alex ‘vino classico’, meisjes zijn ‘strakke befkanaries’, oren zijn ‘bloemkolen’ en hij noemt God ‘Grote Klaas himself’. Zeer geprezen wordt Victor Löw in de rol van Alex. Maartje Somers in het Parool: ,,Samen trekken Löw en Otten alle woordregisters open; ze brengen ‘A Clockwork Orange’ van het beeld terug bij de taal en maken het tot een orgie van superieur gespeelde lefbekkerij.”