Terugbetaling voor tienduizend studenten na discriminerende DUO-controles

Dat heeft minister Eppo Bruins maandag 11 november aan de Tweede Kamer laten weten. In de fraudejacht van studiefinancier DUO was sinds 2012 sprake van ‘indirecte discriminatie’. Het vorige kabinet heeft hiervoor excuses aangeboden.

Deze discriminatie kwam boven water dankzij onderzoek van het Hoger Onderwijs Persbureau waarbij Delta is aangesloten, Investico, NOSop3 en dagblad Trouw. Het was nog erger dan gedacht, bleek later uit onderzoek in opdracht van het ministerie.

Fraudejacht

De basisbeurs voor uitwonenden is zo’n 2.200 euro per jaar hoger dan voor studenten die nog bij hun ouders wonen. Er zijn daarom thuiswonende studenten die bij DUO een vals adres opgeven. DUO probeert zulke fraude te bestrijden, maar hoe?

Het liep al fout bij de eerste schifting van ‘verdachte’ en niet-verdachte studenten. DUO gebruikte een algoritme dat indirect op afkomst selecteert. In de handmatige nadere selectie werd dit effect alleen maar versterkt, zodat controleurs opvallend vaak bij studenten met een niet-westerse migratieachtergrond aanbelden.

Bij de huisbezoeken zelf ging vervolgens ook veel mis, bijvoorbeeld doordat de controleurs te weinig tijd namen. En als de bewoner niet thuis gaf, baseerden ze zich op twijfelachtige gesprekjes met buren.

Rechtszaken en toeslagenaffaire

DUO verloor één op de vier rechtszaken tegen opgelegde boetes en terugvorderingen. De discriminatie viel niet meer te ontkennen toen bleek dat vrijwel alle studenten in die rechtszaken een migratieachtergrond hadden. Toenmalig minister Robbert Dijkgraaf zette onmiddellijk de controles stil en bood enkele maanden later namens het kabinet zijn excuses aan.

‘Studenten voelden zich weerloos tegenover het handelen van de overheid’

De huidige minister, Eppo Bruins, neemt nu de volgende stap en gaat zonder voorbehoud iedereen terugbetalen. Het kabinet wil volgens hem “leren van eerdere hersteloperaties, zoals bij het toeslagenschandaal”.

Bruins kon weinig anders, want in een recente rechtszaak van een student tegen DUO (of eigenlijk de minister van Onderwijs) luidt het oordeel dat het ‘bewijs’ onrechtmatig verkregen is.

De rechter onderstreept overigens dat de conclusies uit het huisbezoek toch al boterzacht waren en dat de student de zaak sowieso zou hebben gewonnen. Een pijnlijk detail: dezelfde vrouw was ook slachtoffer van de toeslagenaffaire.

Studenten kunnen hun oude zaken opnieuw laten behandelen in het licht van deze nieuwe inzichten. “Er zijn inmiddels 23 herzieningsverzoeken bij DUO ingediend”, schrijft Bruins. Gezien het onrechtmatige algoritme gaan studenten al deze zaken winnen. Dat wil de minister niet afwachten.

Hij heeft 61 miljoen euro voor de compensatie gereserveerd: 47 miljoen voor de studenten en 14 miljoen voor de uitvoering van de terugbetaling. Dit betaalt de minister uit een meevaller in de studiefinanciering. Hoe snel de oud-studenten hun geld terugkrijgen, durft hij nog niet te zeggen.

Indringende gesprekken

Sinds het nieuws over de discriminatie naar buiten kwam, hebben het ministerie en DUO verspreid over het hele land elf bijeenkomsten gehouden om over de controles te praten. Daaraan hebben in totaal 83 studenten deelgenomen. Ook toenmalig minister Dijkgraaf bezocht zo’n bijeenkomst. “De gesprekken met deze studenten waren indringend”, meldt zijn opvolger Bruins.

“Sommige studenten voelden zich – zo bleek uit de gesprekken – weerloos tegenover het handelen van de overheid”, vat hij samen. “Hun vertrouwen in de overheid is geschaad, terwijl dit voor veel van hen één van hun eerste contactmomenten met de overheid was. Wij moeten dat beter doen.”

‘Het moet niet uitmaken wie je bent voor de manier waarop je wordt behandeld’

De richtlijnen voor huisbezoeken worden aangepast en als het goed is, krijgen de organisaties meer oog voor culturele verschillen. De ene studentenkamer is de andere immers niet. Of zoals Bruins het formuleert: “In algemene zin geldt dat de kennis van de verschillende leefwerelden van studenten versterkt kan worden bij het ministerie, bij DUO en bij de controleurs.”

Echte fraudeurs

Er zitten ongetwijfeld ook echte fraudeurs tussen, die terecht een boete kregen. Ook zij worden gecompenseerd, erkent Bruins. ”Dit is maatschappelijk gezien onwenselijk en zouden we idealiter willen voorkomen.” Maar het kan nu niet anders, is zijn conclusie.

Bruins wil een nieuw systeem van controle optuigen, dat de fouten uit het verleden moet vermijden. “Vertrouwen in burgers zal daarbij het uitgangspunt zijn”, schrijft hij. Het zal niet eenvoudig zijn. Bruins spreekt van een spanningsveld tussen “het respecteren van de privacy van burgers en een effectieve controle op het rechtmatig verstrekken van uitkeringen”.

“Inwoners van Nederland moeten erop kunnen rekenen dat wie je bent niet uitmaakt voor de manier waarop je wordt behandeld”, schrijft de minister. De terugbetaling past volgens hem bij “het herstel van het vertrouwen in de overheid” waar dit kabinet naar eigen zeggen aan werkt.

HOP, Bas Belleman