Met haar prikkelende AI-kunst schopt Katarina Petrović tegen heilige huisjes aan

Kansarm, feminisme, en racisme: het zijn drie van de honderden woorden die op een zwarte lijst van het Witte Huis staan. Gebruik van deze woorden wordt actief ontmoedigd sinds president Trump aan zijn tweede termijn is begonnen. Op sommige overheidssites zijn zelfs hele tekstdelen verwijderd, ontdekte de New York Times. Hiermee laat de krant zien dat taal en macht onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden.

‘Met taalgebruik kun je werelden scheppen, maar ze tegelijkertijd beheersen’

Hoe taal machtsstructuren creëert loopt als rode draad door het werk van de Servische kunstenaar en onderzoeker Katarina Petrović. “Welke woorden we geven aan bepaalde processen, fenomenen of objecten bepalen hoe je ze ziet, observeert en onderzoekt’, vertelt ze. “Met taalgebruik kun je dus werelden scheppen, maar ze tegelijkertijd beheersen.” Haar fascinerende, veelal op AI gebaseerde, installaties zijn tot 27 mei te zien in de TU Library.

Betekenissen omdraaien

Voor twee tentoongestelde projecten heeft ze cultuurbepalende teksten met zelfgeschreven software voor large language models in hun tegendeel laten vertalen. Negatie heet dat laatste. “Negatie is een manier om vooroordelen, culturele aannames en verborgen verhalen in ons taalgebruik bloot te leggen.” Dit deed ze onder meer met the Origin of Species van Charles Darwin en met Genesis uit de King James-versie van de Bijbel. “Vooroordelen en aannames liggen in elke tekst verborgen, dus ook in de Bijbel”, zegt Petrović.

Met haar werk schopt ze soms tegen heilige huisjes aan. Zo ontving ze al een paar dagen na de opening van haar tentoonstelling een reactie van een gelovige TU-wetenschappers op Negative Bible, de installatie waarvoor ze negatie losliet op de Bijbel. “Het mailtje was beleefd, maar ook erg direct. De strekking luidde dat ik het woord van God niet mocht veranderen”, vertelt ze. “Alleen met de Negative Bible heb ik de bijbeltekst niet aangepast, het is juist een níeuwe tekst geworden. Bovendien zou die TU-wetenschapper, als hij zich in mijn werk verdiepte, ontdekken dat we iets gemeen hebben. We geloven beide in de waarde van woorden.”

Een destructieve godin

Bij het genereren van de Negative Bible experimenteerde Petrović met meerdere control vectors Zo liet ze twijfel in de tekst naar voren brengen en kreeg het language model de opdracht met het tegenovergestelde van een antropocentrisch en paternalistisch wereldbeeld te komen. De tekst die dit opleverde, is in de woorden van Petrović de belichaming van een ‘godin die vrij destructief en negatief is aangelegd en zich afvraagt of de dingen wel zijn die ze lijken te zijn.’

Op het gitzwarte scherm dat de door AI-gegeneerde teksten achterin de Library vertoont, rollen inderdaad vrij destructieve teksten voorbij: And the Goddess dismantled the garden and removed the man from it, begint een van de verzen bijvoorbeeld. Het zet je aan het denken. Wat betekenen de teksten uit de Bijbel voor de narratieven die we elkaar nu vertellen? En wat was er gebeurd als niet Eva, maar Adam de eerste hap van de appel had genomen?

Buitenaardse poëzie
Voor haar installatie Cosmologicus bouwde Petrović een antenne en schreef ze zelf software. De antenne vangt door Jupiter uitgezonden radiogolven op . De software zet die buitenaardse signalen vervolgens om in poëzie. Dat leverde ruim 16 duizend gedichten op, die ze liet afdrukken in 32 boeken. Niet de antenne, maar de boeken vormen de hoofdmoot van de installatie. 31 zijn er keurig naast elkaar uitgestald, één ligt er opengeslagen naast. ‘Eager chocolate due, reasons arm here safety’, is op de opengeslagen pagina te lezen.

Deze dichtregels lijken op het eerste gezicht weinig betekenis te hebben, maar daar is het Petrović ook niet om te doen. Voor haar is het kunstwerk een experiment waarmee ze buiten door wetenschappelijke taal opgelegde grenzen wil bewegen. “De taal van het overgrote deel van de bètawetenschappen is gebaseerd op het idee dat je alleen over de wereld kan praten als iets statistisch objectief gecorreleerd is met andere gegevens en wordt bevestigd in meerdere experimenten”, vertelt ze. “Op die manier beperkt wetenschappelijke taal wat je wel en niet mag denken.” En dat is zonde, zegt ze, want zo kun je zelden tot écht nieuwe ideeën komen. Weer een schop tegen een heilig huisje dus.

‘Mijn werk geeft mij een soort joker om tussen kunst en wetenschap heen en weer te reizen’

Vanwege haar experimenten met taal en AI die zijn uitgewerkt in installaties schaart Petrović zich onder het genre Art science. Het geeft haar een unieke positie, meent ze. “Mijn werk geeft mij een soort joker om tussen kunst en wetenschap heen en weer te reizen. Om allerlei praktijken te bevragen en op die manier wetenschappers een spiegel voor te houden.”

Volgens Petrović is dat bevragen juist op de TU Delft hard nodig. “De Nederlandse bètawetenschappen zijn erg toegepast. Gericht op de ingenieur. Op de praktijk. Op innovatie. Terwijl ik vind dat je je als wetenschapper ook bezig moet houden met fundamentele wetenschappelijke vragen.” Als voorbeeld noemt ze wat de oorsprong van tijd en ruimte is. “Alleen door dat soort vragen te stellen dwing je jezelf na te denken over hoe we als mensen betekenis geven aan de snel veranderende en door technologie overspoelde wereld om ons heen. De vragen herinneren ons eraan dat wetenschap niet alleen gaat over vooruitgang, maar ook over het begrijpen van wie we als mensheid zijn.”