De nieuwste leermeester is filosoof in een bètawereld: ‘Voor mij gaat leermeesterschap over deugden’

Lesgeven of leren?

“Leren vind ik misschien wel leuker dan lesgeven. Maar ik zie het niet als een tegenstelling. Lesgeven beschouw ik als een onderschatte manier van leren. Als je een hoorcollege voor grote groepen geeft, moet je goed weten wat je wil zeggen. Je moet de stof zelf goed begrijpen. Dat vergt een voortdurend leerproces. Door les te geven, verdiep je je eigen kennis en kunde.”

Wetenschapper of integrity officer?

“Ik vind het ontzettend leuk om integrity officer te zijn. Maar als puntje bij paaltje komt, ben ik zonder twijfel wetenschapper. Dat is een zelfzuchtige keuze. Ik krijg daar gewoon veel energie van.

Als integrity officer houd ik me bezig met integriteit op de TU Delft. Dat gaat over ethische vragen, zoals in de morele beraden, maar het is breder. Het gaat ook om praktische vragen. Hoe richt je klachtenprocedures in? Hoe maak je de afweging tussen wettelijke vereisten en morele vragen? Mijn ethiekachtergrond helpt daarbij, maar ik kan het zeker niet alleen.

Toen ik begon als integrity officer deed ik dat een halve dag per week. Door alle gebeurtenissen het afgelopen half jaar werden dat al gauw twee à drie dagen. Ik ben ook wetenschappelijk directeur van het Delft Design for Values Institute. Opgeteld is dat allemaal best veel. Ik heb het afgelopen jaar elk weekend gewerkt. In de avonden werk ik nooit: ik word moe en doe niks meer. Eigenlijk een fijne eigenschap, want daardoor raak ik niet snel overwerkt.”

Alfa of bèta?

“Ik ben meer een alfa dan een bèta. In de loop van de tijd ben ik mijzelf steeds meer als filosoof gaan zien. Maar ik houd de bèta-manier van denken. Ik was altijd goed in wiskunde en natuurkunde en vind dat ook nog steeds leuk. Daarom past de analytische filosofie goed bij mij. Dat gaat over heel formeel en precies redeneren. Tegelijkertijd weet ik dat niet alles heel precies uit te drukken valt. Er zijn veel dingen die onze woorden ontsnappen. Sommige filosofen denken dat je met formeel redeneren alles kunt beschrijven, maar dan ben ik er niet een van.

Toen ik in 1998 naar de TU Delft kwam, zat hier een handjevol filosofen. Nu lopen er tientallen rond. Daar ben ik blij mee, want filosofen helpen technici om kritische vragen te stellen en te reflecteren op een systematische, goed doordachte manier. Het gaat dan bijvoorbeeld over onbedoelde effecten. Makers hebben meestal goede bedoelingen, maar het stukje technologie dat je maakt is niet waardevrij. Het kan toch discriminerend zijn. Daar moet je je van bewust zijn, en je moet willen begrijpen hoe dat komt, hoe je het kan verbeteren en hoe je het kan voorkomen.”

Deugdethiek of plichtethiek?

“Dat zijn twee stromingen binnen de ethiek met verschillende uitgangspunten. Ik heb meer sympathie voor de deugdethiek. Die gaat uit van deugden, van goede karaktereigenschappen. Wat zijn deugdelijke, ofwel goede, mensen en wat maakt hen zo? Het leermeesterschap raakt voor mij erg aan deugden, zowel aan die van mezelf en die ik andere mensen probeer bij te brengen.

Bij plichtethiek gaat het over verplichtingen die je hebt tegenover andere mensen. Over gedragsregels zoals dat je niet mag liegen en niet mag doden. Het gaat daarbij minder over eigenschappen en bedoelingen, maar meer om de handelingen. Maar uiteindelijk denk ik niet dat je ethiek kan versimpelen tot alleen maar deugden of gedragsregels. Je moet het allebei meenemen.

Denk aan de techniek. Daar hebben we wettelijke kaders nodig – de plichten. Maar richtlijnen en kaders lopen altijd achter op innovatieve technologie. Dat betekent dus dat je deugdzame mensen nodig hebt die al in een vroeg stadium nadenken over waar het mis kan gaan en voorzichtig zijn met de ontwikkeling. Veel van die deugden hebben ook gewoon te maken met een goede, integere wetenschapper zijn.”

Ibo’s boek of John Dewey’s werk?

“Ah! Ibo’s boek, dat is Ethics, Technology and Engineering, dat ik heb geschreven met Lambèr Royakkers. Correcter zou dus zijn ‘Ibo en Lambèrs boek’, maar in Delft wordt dat natuurlijk Ibo’s boek. Misschien is het in Eindhoven ‘Lambèrs boek’. Het is een basishandboek over de ethiek van het ingenieursberoep. Het is zelfs vertaald in het Chinees.

Maar het haalt het natuurlijk niet bij John Dewey. Hij is een Amerikaanse filosoof van begin twintigste eeuw wiens werk ik heel interessant vind. Hij legt er nadruk op dat onze waarden en morele principes altijd voorlopig zijn. Door ernaar te handelen, kunnen we ze verbeteren, om vervolgens na te gaan of dat ook echt leidt tot verbetering.

Je leert dus door te experimenteren en dat gaat met vallen en opstaan. Dat idee is niet gebruikelijk onder ethici, maar sluit goed aan bij wat natuurwetenschappers doen.”

TU Delft of Universiteit Twente?

“Inmiddels zie ik mezelf echt als Delftenaar. Ik zit hier al sinds 1998 en ben bij veel dingen betrokken. Ik heb op alle faculteiten ethiekvakken gegeven en met veel mensen samengewerkt. Op een gegeven moment ben je er gewoon thuis. Maar ik ben absoluut schatplichtig aan de Universiteit Twente. Daar heb ik gestudeerd en ben ik gepromoveerd. In totaal heb ik er iets van elf jaar rondgelopen. Het is ook de plek waar ik in veel opzichten gevormd ben, zowel als mens als wetenschapper.

Los daarvan zie ik mezelf vooral als Rotterdammer. Daar ben ik opgegroeid en toen ik na mijn studie in Delft ging werken, heb ik er weer een paar jaar gewoond. We zijn verhuisd naar Voorschoten toen onze zoon geboren werd, die Rotterdamse bovenverdieping met lange trap was niet zo handig meer. In Voorschoten woont het goed, maar ik identificeer me niet met het dorp. Wel met Rotterdam.”

‘Het maakt me trots dat ik mensen kan inspireren om intellectueel zichzelf te worden’

Arie Rip of Peter Kroes?

“Deze twee mannen noemde ik als mijn eigen leermeesters in mijn praatje bij de uitreiking van de Leermeesterprijs. Arie Rip was mijn promotor in Twente. Ik heb veel van hem geleerd over mijn vakgebied, over wetenschap, maar ook gewoon over hoe je nadenkt over dingen.

Ik denk dat Peter Kroes uiteindelijk meer een leermeester voor mij is geweest. Hij was mijn baas toen ik aantrad in Delft. Ik heb veel van hem geleerd, niet alleen over filosofie maar ook over hoe je met mensen omgaat. Toen ik hier aankwam, was het best zoeken naar wie ik was. Peter heeft in die beslissende periode veel invloed op mij gehad, gewoon door te zijn wie hij was.

Dat is trouwens ook deugdethiek: het idee dat je je spiegelt aan andere mensen die je deugdzaam vindt. Dat geldt heel sterk voor Peter. Nog los van zijn kwaliteiten als filosoof, vind ik hem ook gewoon een prettig en deugdzaam persoon.”

Intellectueel baken of toonbeeld van effectief mentorschap?

“Haha, dat komt uit de aanbevelingsbrieven waaruit de juryvoorzitter citeerde tijdens de uitreiking. Het is mooi als mensen dit soort dingen over je zeggen. Het maakt me superblij, maar ik word er ook altijd wat zenuwachtig van. Vroeger kon ik altijd slecht met complimenten omgaan en dat gevoel bekruipt me dan weer. Het voelt bijna als te veel.

Als ik moet kiezen wat me het meest doet, ga ik voor het mentorschap. Want er zijn ook mensen voor wie ik geen intellectueel baken ben, die andere dingen willen dan ik, voor wie ik desondanks een goede mentor kan zijn. Ik kan het prima hebben als zij zich tegen mijn werk afzetten, zij hoeven mij intellectueel niet te volgen. Het maakt me trots dat ik ze kan inspireren om intellectueel zichzelf te worden.”

‘In termen van persoonlijke waardering vind ik de Leermeesterprijs mooier dan de Spinozapremie’

Leermeesterprijs of Spinozapremie?

“Toen ik werd overvallen met de Leermeesterprijs, zei ik dat dit de mooiste prijs was die ik ooit heb gekregen. Juryvoorzitter Jack Pronk antwoordde: kijk maar uit, je weet niet wat er nog gaat komen. Natuurlijk is de Spinozapremie groter dan de Leermeesterprijs. Het is de hoogste onderscheiding in de Nederlandse wetenschap. Het laat erkenning zien van de buitenwereld. Maar in termen van persoonlijke waardering vind ik de Leermeesterprijs mooier. Het laat zien dat ik er heb kunnen zijn voor mensen.”

Sabbatical of doorwerken?

“Met de Leermeesterprijs komt 15 duizend euro voor een sabbatical. Maar dat moet ik dan wel organiseren, want ik heb de neiging door te werken. Sommige mensen zeiden tegen me: jij hebt toch helemaal geen tijd voor een sabbatical? Maar in de wetenschap is een sabbatical geen vakantie. Je werkt eigenlijk gewoon door. Alleen schuif je de dagelijkse verplichtingen opzij en neem je de tijd om je echt ergens in te verdiepen.

Ik denk voortdurend: hier zou ik een artikel of boek over kunnen schrijven. Een sabbatical biedt de kans om me te verdiepen in iets waar ik normaal niet aan toekom. Ik weet nog niet wat het wordt, en waar. Misschien huur ik wel een paar weken een huisje in Noordwijk: daar kan ik op de fiets heen!”