‘Ik moest er over schrijven’

Maar gastschrijver A.F.Th. van der Heijden keerde juist steeds opnieuw terug naar ‘Chinatown’ . en naar andere cinematografische meesterwerken die na herhaaldelijk bekijken hun geheimen begonnen prijs te geven. “Het belangrijkste wat ik van goede films heb geleerd is montagetechniek.”
U schrijft voor de werkcolleges zo’n twintig losse filmscènes, gebaseerd op een nog niet eerder gepubliceerd verhaal: ‘Vijf jaar vermist’. Waarom net dat verhaal?

“Het heeft een vlijmscherpe plot, en het is niet moeilijk om er beelden bij te bedenken. ‘Vijf jaar vermist’ is een voorstudie van een korte roman die ik nog eens wil schrijven, helemaal los van ‘De Tandeloze Tijd’ of ‘Homo Duplex’. Oorspronkelijk wilde ik er een toneelstuk van maken.

Op basis van die losse scènes kan een aantal studenten in maquettevorm decorstukken maken. Ik hoop dat ik een paar studenten zo gek krijg om scènes uit te werken in 3D-animaties. Ik heb op de TU Delft al een realistisch ogende 3D-simulatie van een dijkdoorbraak gezien, compleet met schaapjes op het droge die opeens omspoeld worden door water. De decorstukken en de 3D-filmpjes kunnen samen een preproductie van een niet-bestaande film vormen.”
Waar gaat ‘Vijf jaar vermist’ over?

“Je hebt in Nederland een juridische clausule: als iemand zoek raakt, bijvoorbeeld op een vakantie, moet je hem na vijf jaar dood verklaren – als hij in die periode geen enkel teken van leven heeft gegeven. Daarom zie je soms die bizarre rouwadvertenties in de krant, met drie data: de geboortedatum, de datum van verdwijning en de datum van vijf jaar na die verdwijning.

Jaren geleden stuitte ik op zo’n advertentie. Het ging om een criminoloog van de Erasmus Universiteit die zich had ingezet voor de heropening van een moordzaak. Een moordzaak die merkwaardig genoeg een grote rol speelt in de roman die ik toen net aan het schrijven was: ‘Het hof van barmhartigheid’.”
Over de vrouw die ten onrechte werd veroordeeld voor de moord op haar ouders?

“Ja. Die criminoloog was bezig aan een onderzoek dat haar onschuld kon bewijzen. Maar hij leed aan depressies. Tijdens een vakantie op Bali is hij het oerwoud ingelopen en nooit meer teruggevonden. De rouwadvertentie vormde de inspiratie voor mijn verhaal.

Het verhaal beslaat één dag. ’s Ochtends staat in de Volkskrant een rouwadvertentie voor een violist die vijf jaar eerder op Haïti het oerwoud ingelopen is, na een ruzie met zijn tweelingbroer. Nu wordt hij officieel doodverklaard. Zijn weduwe zal nog dezelfde dag kunnen hertrouwen . met de tweelingbroer. Maar de doodverklaarde violist is nog in leven, zonder dat iemand in zijn familie te hebben verteld. Het is een verhaal over wraak.”
U schrijft geen volledig scenario voor de studenten?

“Nee. Je kunt nu eenmaal niet in zes werkcolleges van twee uur een complete film produceren. Maar ik wil niets op voorhand uitsluiten. Misschien blijkt het idee van een film wel levensvatbaar. Dan zeg ik na afloop tegen de studenten: ‘Bedankt voor jullie bijdragen, en wie met mij verder wil werken aan dit project, is welkom’.

In een scenario voor een speelfilm kun je natuurlijk veel meer doen met Haïti. Nou ben ik niet meteen van plan om per vliegtuig met twintig Delftse studenten naar Haïti te vliegen, in de hoop daar met een paar studenten in het oerwoud zoek te raken, om het spannend te houden, maar toch… We zullen zien.”
Laten we het over een paar van uw favoriete films hebben. Over ‘Chinatown’ geeft u in mei een lezing.

“Ik wil die film graag laten zien, omdat het verhaal van ‘Chinatown’ aan de Hollywood-formule voor een succesvolle film lijkt te voldoen, maar daar in een aantal opzichten toch van afwijkt. De plot draait om een corruptieschandaal in het Los Angeles van de jaren dertig: er werden stiekem grote hoeveelheden water aan de bassins van het waterbedrijf onttrokken. Dat verhaal zit zo ingewikkeld in elkaar dat het box office poison lijkt.

Bovendien loopt ‘Chinatown’ slecht af . als een Griekse tragedie. Zo stond het niet in het briljante scenario van Robert Towne. Maar Polanski vond dat de film zonder dat tragische einde betekenisloos zou zijn. Towne heeft zich daar min of meer bij neergelegd. Hij begreep waarom Polanski dit einde wilde. Beautiful blondes, daar loopt het niet goed mee af. Die sterven jong, zoals Sharon Tate.”
Heeft u als verteller iets geleerd van ‘Chinatown?’

“Ja. De geraffineerde opbouw, bijvoorbeeld. En ik heb geleerd dat een film met een plot die je pas na een paar keer kijken volledig kunt begrijpen, toch spannend kan zijn. Je voelt als kijker intuïtief wat er aan de hand is.

Maar het belangrijkste dat ik van goede films, en ‘Chinatown’ in het bijzonder, heb geleerd, is montagetechniek. Bij de eerste keer kijken laat je zo’n film over je heen spoelen. Die montage dient ook om jou als kijker te verpletteren. De derde keer dat je zo’n film ziet: idem dito. Maar langzaam beginnen je meer details op te vallen, en krijg je beter door hoe de film in elkaar steekt. En die structuur is voor een belangrijk deel een kwestie van montage.

Ik ben een leek op filmgebied, maar ik weet hoe ik een roman kan monteren: door de handeling sneller te laten verlopen, of juist te vertragen… Door sommige dingen er uit te lichten, om ze in close-up bij de lezer te krijgen, en andere dingen juist in een weids panorama te plaatsen… Door contrasten te gebruiken, schokeffecten toe te passen…

Ik denk dat ik zonder de invloed van de cinema een trage verteller zou zijn geworden. Al zullen er vast critici zijn die roepen: maar hij is juist een trage verteller, kijk maar naar de dikke boeken die hij schrijft! Maar het gaat niet om het aantal pagina’s van een roman, het gaat er om wat je binnen het verhaal doet.”
Is Roman Polanski inmiddels op de hoogte van het bestaan van ‘Het schervengericht’, een roman waarin de moord op Sharon Tate zo’n belangrijke rol speelt?

“Dat weet ik niet zeker. Vlak voor het verschijnen van het boek heb ik Polanski een brief geschreven. Dat leek me wel zo netjes. Ik kan begrijpen dat het pijnlijk is om steeds opnieuw geconfronteerd te worden met de gore feiten van de Manson Murders, waar hij natuurlijk nooit echt overheen is gegroeid. Helaas interpreteerde zijn Poolse secretaris die brief als een poging om mijn roman ter verfilming aan Polanski aan te bieden.”
Stel dat Polanski ‘Het schervengericht’ ooit zou lezen: zou het u iets kunnen schelen wat hij ervan vond?

“Ja, dat zou me wel degelijk iets kunnen schelen. Ik hoop in de eerste plaats dat hij er niet door gekwetst is. Ik hoop ook dat hij zal begrijpen waarom ik in het belangrijkste hoofdstuk van het boek het perspectief bij zijn ongeboren kind heb gelegd. Men spreekt altijd over de vijf slachtoffers die in het huis van Polanski werden gevonden, maar dat bijna voldragen kind was het zesde slachtoffer. Ik wilde het kind een stem geven. Je kunt tegenwerpen dat je Polanski maar één groot plezier kunt doen en dat is deze moorden niet meer oprakelen. Maar ik moest er over schrijven.”
Zeven favoriete films van A.F.Th.
BABEL (2006)

“De durf en de ambitie van deze film spreken me aan. Sommige critici vonden dat de makers van deze film al te veel verhaallijnen aan elkaar hadden geknoopt. Dat verwijt heb ik ook wel eens gekregen.”
CHINATOWN (1974)

“Ongeveer het enige waar Theo van Gogh en ik het eens over konden worden, was dat we ‘Chinatown’ de beste film ooit vonden. Al zag Theo van Gogh er misschien weer andere dingen in dan ik. Hij had het over de voelbare aanwezigheid van het kwaad, vooral in de scène waarin Nicholson een bejaardentehuis bezoekt. Van Gogh heeft ooit Polanski geïnterviewd. Een op die ontmoeting gebaseerde scène heeft de eindversie van ‘Het schervengericht’ uiteindelijk niet gehaald.”
EDIPO RE (1967)

“Deze film van Pasolini bracht me . toen ik hem in de jaren negentig voor de tweede maal zag . op een idee. Waarom niet het Oedipus Rex-verhaal volledig in deze tijd situeren? Die gedachte vormde de kiem voor ‘Homo Duplex’. Overigens begrijp ik heel goed waarom Pasolini een andere keuze maakte. Voor hem symboliseerde de antieke oudheid de diepere lagen van onze gevoelens.”
IN COLD BLOOD (1967)

“Truman Capote heeft zich in het boek niet steeds letterlijk aan de feiten gehouden, en toch is het verhaal zeer waarheidsgetrouw. Voor de film geldt hetzelfde.”
MAGNOLIA (1999)

“Even ingenieus en meeslepend als ‘Babel’. De slotscène met de kikkers die uit de hemel regenen is bizar, maar past op een of andere manier perfect in de film.”
UNDER THE VOLCANO (1984)

“De beste literatuurverfilming die ik ken. Albert Finney speelt een prachtige hoofdrol. Het verhaal is als een delirium, tot en met de allerlaatste zin: Somebody threw a dead dog after him down the ravine.”
WHO’S AFRAID OF VIRGINIA WOOLF (1966)

“Elke toneelversie valt tegen, omdat je je toch alleen Elizabeth Taylor en Richard Burton in die rollen kunt voorstellen. Deze film speelt een rol in ‘De vondeling’, het nog te verschijnen vervolg op ‘De Movo Tapes’. Zora en Tonnis voeden ook stiekem een denkbeeldig kind op, nadat ze hun echte kind te vondeling hebben gelegd.”
Wie is A.F.Th. van der Heijden?

Adri van der Heijden (Geldrop, 1951) is al eerder door Nederlandse universiteiten benaderd voor een gastschrijverschap, maar bouwde toen liever gestaag verder aan zijn kathedralen: de romancycli ‘De Tandeloze Tijd’ en ‘Homo Duplex’. Nu is hij van gedachte veranderd. “Er liggen nog steeds grote romanconcepten op voltooiing te wachten, maar ik vond het tijd om ook weer eens buiten te gaan spelen.”

De nieuwe gastschrijver zal zijn masterclass wijden aan de invloed van de film op de verteltechniek. Van der Heijden zegt geprofiteerd te hebben van die invloed.

Vorig jaar won de schrijver de AKO-literatuurprijs met ‘Het schervengericht’, een roman over een denkbeeldige ontmoeting in de gevangenis tussen twee personages die sterk doen denken aan Roman Polanski en Charles Manson. Tot de bekendste werken van Van der Heijden behoren verder ‘De Movo Tapes’ (2003), dat de inleiding vormt tot ‘Homo Duplex’, en ‘Advocaat van de hanen’ (1990), het vierde en tot nu toe laatste deel van ‘De Tandeloze Tijd’.

Forget it, Jake. It’s Chinatown. Met die woorden eindigt Roman Polanski’s beklemmende neo-noir over incest en corruptie. Maar gastschrijver A.F.Th. van der Heijden keerde juist steeds opnieuw terug naar ‘Chinatown’ . en naar andere cinematografische meesterwerken die na herhaaldelijk bekijken hun geheimen begonnen prijs te geven. “Het belangrijkste wat ik van goede films heb geleerd is montagetechniek.”
U schrijft voor de werkcolleges zo’n twintig losse filmscènes, gebaseerd op een nog niet eerder gepubliceerd verhaal: ‘Vijf jaar vermist’. Waarom net dat verhaal?