Geen visum meer voor verdachte onderzoekers?

Hoger onderwijs en wetenschap kunnen niet zonder internationale samenwerking, schrijft het kabinet in een brief over ‘kennisveiligheid’ in het hoger onderwijs en onderzoek, maar er is wel een probleem. Landen proberen om economische of militaire redenen kennis te verwerven of heimelijk invloed uit te oefenen. Dat kan ook in Nederland gebeuren.

Vooral China baart de Tweede Kamer zorgen, gezien het gebrek aan academische vrijheid en de schendingen van de mensenrechten. Enkele partijen hebben er vragen over gesteld, maar de kabinet gaat er nauwelijks op in. De nieuwe aanpak heet ‘landenneutraal’.

Strenger
De vraag is vooral: hoe kun je internationaal samenwerken en toch oog hebben voor de risico’s die ermee gepaard gaan? Het kabinet neemt enkele maatregelen, sommige strenger dan andere.

 Het kabinet hoopt allereerst op bewustwording en zelfregulering in de onderzoekswereld. Er komt bijvoorbeeld een expertise- en adviesloket voor ‘kennisveiligheid’, waar onderzoekers terecht kunnen met vragen. De instellingen moeten uiteindelijk hun eigen afwegingen maken, staat in de brief. Universiteiten, waaronder de TU Delft, zijn nu met elkaar en het kabinet in gesprek over de beste aanpak.

Overzicht
Ietsje harder zijn de ‘bestuurlijke afspraken’ die het kabinet met de instellingen zal maken over hun veiligheidsbeleid. Er komen richtsnoeren en checklists voor kennisveiligheid waar de instellingen gebruik van moeten maken. Ze moeten onder meer een overzicht bijhouden van hun (buitenlandse) promovendi en van hun samenwerkingsovereenkomsten met buitenlandse kennisinstellingen en bedrijven.

Maar het kan nog strenger. Misschien mogen sommige onderzoekers straks het land niet meer in, al is nog lang niet duidelijk om welke wetenschappers uit welke landen het gaat. Het kan gaan om gastdocenten, onderzoekers of masterstudenten.

Daarvoor moet nog een ‘toetsingskader’ ontwikkeld worden, en ook zoekt het kabinet nog uit welke vakgebieden in dit verband extra aandacht moeten krijgen.

Noord-Korea en Iran
Tegen Noord-Korea en Iran zijn internationale sancties ingesteld in verband met het ontwikkelen van kernwapens. Onderzoekers uit die landen worden al doorgelicht voordat ze toegang krijgen tot bepaalde kennis en faciliteiten.

Kunnen onderzoekers uit China dezelfde behandeling krijgen als Iraniërs en Noord-Koreanen, wilden VVD en CDA weten. Nee, schrijft het kabinet in deze brief, want tegen China zijn er geen relevante internationale sancties.

En hoe zit het met heimelijke beïnvloeding hier in Nederland, die kan leiden tot zelfcensuur? Daar waarschuwde het Clingendael Instituut voor in een scherp rapport over China en kennisveiligheid. Het kabinet stipt het wel even aan, maar gaat er alleen in algemene termen op in. Het zal vermoedelijk alleen maar erger worden, is de boodschap. “We zullen onze weerbaarheid dus verder op peil moeten brengen. En dat op een manier die proportioneel en toekomstbestendig is en de academische kernwaarden, die we willen beschermen, respecteert en versterkt.”

Goed
Universiteitenvereniging VSNU vindt de aanpak prima. “Goed dat het kabinet kiest voor meer duidelijkheid op dit zo belangrijke dossier”, zegt voorzitter Pieter Duisenberg in een persreactie. Wel waarschuwt hij voor de administratieve lasten die screening en zelfregulering met zich meebrengen.

 HOP, Bas Belleman