Dijkgraaf wil feiten en wetenschappers beschermen

Het was de eerste publieke toespraak van Robbert Dijkgraaf als minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. De verwachtingen waren hooggespannen. De theoretisch-natuurkundige van wereldfaam zou gaan praten over de toenemende spanning tussen politiek en wetenschap.

In de volle collegezaal van de Universiteit Leiden zaten onder anderen twee wetenschappers die met bedreigingen te kampen hebben: de Belgische viroloog Marc van Ranst en weerman Gerrit Hiemstra. Viroloog Marion Koopmans zou er ook zijn, maar moest afzeggen vanwege een coronabesmetting.

Oorlog
Dijkgraaf begon en eindigde met de oorlog in Oekraïne. Hij sprak van een “ongekend brute invasie” en “de grootste geopolitieke en humanitaire crisis op ons continent sinds de Tweede Wereldoorlog”. Hij voelde enig ongemak om over iets anders te spreken, zei hij.

‘Kennis kan onze nationale weerbaarheid maken of breken’

Toch deed hij het. Tenslotte heeft die oorlog ook te maken met het marchanderen met de feiten en het bedreigen van wetenschappers. “Want tussen mensen zand in de ogen strooien met propaganda en nepnieuws, en met een tank hun stad binnenrijden zit – verdrietig genoeg – minder ruimte dan we denken.”

De minister hield een lofrede op de wetenschap. Die heeft bijvoorbeeld razendsnel een levensreddend vaccin tegen het coronavirus opgeleverd dankzij onderzoek dat enkele tientallen jaren geleden is begonnen. Voor hem was de grootste verrassing van de coronacrisis “dat zelfs de strijd tegen een pandemie, een anoniem virus dat de hele wereld bedreigt, gepolitiseerd kon worden”, zei hij. “Dat desinformatie zich net zo snel over de aardbol verspreidde als de virusdeeltjes.”

Tribunalen
Dijkgraaf stond stil bij ‘collega’s in de zaal die persoonlijk worden bedreigd’. “Met hate-mail en tribunalen en erger. Deze bedreigingen vinden plaats in de donkerste krochten van het internet. Helaas ook in het hart van onze democratie. En ook aan hun eigen voordeur.”

De politiek zou de feiten en de wetenschap meer in bescherming moeten nemen, stelde Dijkgraaf. Dat is hard nodig, want volgens hem staan de volgende crises al klaar. De minister noemde het klimaat, de stikstofcrisis, digitale veiligheid en sociale ongelijkheid. “De kennis die nu en de komende jaren tot stand komt, kan onze nationale weerbaarheid maken of breken. Hoe we die kennis vergaren en beschermen en inzetten om de volgende crises het hoofd te bieden, dat mag in politiek Den Haag meer het gesprek van de dag worden.”

Smeets: ‘Ik blijf weg van controversiële onderwerpen’

Uiteindelijk hoopt hij dat mensen genoeg vertrouwen hebben in de wetenschap. “Ik zie het als mijn taak, eerst als wetenschapper en nu als minister, om ertoe bij te dragen dat zoveel mogelijk mensen wél de deur van het slot halen. Om met de wetenschap aan de zijde, ook hún houvast te bieden in onzekere tijden.”

Maar hoe dan? “U heeft mij misschien meer vragen en complexe puzzels horen benoemen dan antwoorden”, zei hij tegen het einde van zijn toespraak. “Ik beloof u dat die antwoorden – al die zaken waar ik voor verantwoordelijk ben uit het regeerakkoord – er uiteindelijk óók gaan komen.”

Antwoorden
Hij kreeg een groot applaus. Om toch een begin te maken met het zoeken naar de antwoorden kwamen na zijn toespraak viroloog Van Ranst en weerman Hiemstra het podium op, samen met president Ineke Sluiter van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en hoogleraar wetenschapscommunicatie en wiskundige Ionica Smeets.

Smeets bewonderde de moed van haar collega’s, die ondanks alle risico’s van bedreigingen hun inzichten blijven delen. “Ik durf dat niet. Ik heb een keer een doodsbedreiging gehad en sindsdien blijf ik wel weg van de controversiële onderwerpen.”

Van Ranst heeft inderdaad al anderhalf jaar politiebescherming, maar blijft ondanks alles zijn verhaal vertellen. Zijn zoontje van elf durft inmiddels de deur niet meer open te doen vanwege alle bedreigingen. Vroeger droomde het jongetje ervan beroemd te worden, nu wil hij liefst een anoniem leven. “Dat is triest.”

Hiemstra, die als klimaatactivist van alles over zich heen krijgt, legde de schuld deels bij de politiek, die vaak wil ‘shoppen’ in de wetenschap. “Mensen zijn niet dom. Als ze het idee krijgen dat ze besodemieterd worden, dan gaan ze zelf op zoek en hun eigen onderzoek doen en hun eigen waarheid creëren.” En dan slaan ze de plank weleens mis.

Beroep op de ‘zwijgende meerderheid’

Overigens krijgt het bedreigen van wetenschappers, mede dankzij Sluiter van de KNAW, al een poosje aandacht. “De idioot op de bank die smerige tweets eruit gooit, daar hebben we geen invloed op”, zei Sluiter. Maar inmiddels is er wel een handreiking voor bedreigde wetenschappers (“Je kunt opzoeken wat je moet doen”) en als het goed is nemen leidinggevenden het meteen voor je op.

Niet vliegen
Maar hoe zorg je voor een groter vertrouwen in de wetenschap? Lead by example, was een van de adviezen van het panel. Dat je je eigen kinderen laat vaccineren overtuigt meer dan een tabel of grafiek, stelde Van Ranst. Hiemstra vliegt niet meer, rijdt in een elektrische auto en eet vegetarisch.

De panelleden deden bovendien een beroep op de ‘zwijgende meerderheid’ die wel vertrouwen in de wetenschap heeft. Het zou helpen als die mensen toch eens iets zeiden, dachten ze. Allemaal waren ze vriendelijk voor de nieuwe minister (Sluiter: “Ga zo door!”), maar ze hadden ook advies. Zo waarschuwde Sluiter dat je wetenschap en politiek niet helemaal uit elkaar kunt houden, zoals Dijkgraaf zou willen. De politiek voert immers wetenschapsbeleid  en bepaalt de ruimte voor vrije wetenschap.

Smeets pleitte voor betere wetenschapscommunicatie naar het voorbeeld van landen om ons heen. Het is hier te veel afhankelijk van “eenlingen die vechten tegen de bierkaai”. Er zou iets structureels moeten komen, zei ze. 

De toon
Aan het einde vroeg de gespreksleider Dijkgraaf om een reactie. Hoffelijk prees de minister de panelleden vanwege hun persoonlijke inzet. Hij vond het ook een goed idee als de zwijgende meerderheid eens iets meer zou zeggen. “En ook in de politiek zelf moet het gedrag veranderen”, voegde hij eraan toe. “Daar wordt toch de toon gezet.”

Heeft Dijkgraaf zelf weleens met bedreigingen te maken gehad? Na afloop, in gesprek met journalisten, zei hij: “Er gebeurt een hoop online, wat ik meestal maar gewoon niet lees.”

HOP, Bas Belleman