Hoe een theaterstuk moet bijdragen aan een sociaal veiligere universiteit: ‘Het moet onder je huid kruipen’

Wat gebeurt er als je je niet afsluit van sociaal onveilige situaties om je heen? Als de dingen waarvoor je onbewust de ogen sluit, opeens hard binnenkomen – dus ook die ene rare mail die je collega ontving van een leidinggevende of de seksueel getinte opmerkingen die weliswaar niet aan jou gericht zijn, maar die je wel hoort? Wat als je die ervaringen niet meer simpelweg kunt negeren en je je mond wél opentrekt?

De hoofdpersoon in de theatervoorstelling Mindlab gaat dat experiment aan. Hij is slachtoffer noch dader. Wel ziet hij als omstander hoe om zich heen sociale onveiligheid op zijn universiteit welig tiert zonder daar woorden of daden aan te verbinden. Tot hij het lab ingaat.

Mindlab is een ‘sciencefiction thriller’

Vanaf maandag krijgen werknemers van de TU Delft een kijkje in zijn hoofd. Tussen 11 en 22 november speelt Theatermakers Radio Kootwijk (TMRK) Mindlab twaalf keer in cultuurcentrum Lijm en Cultuur. Begin 2025 volgt een tweede reeks. Het is moedig van de TU Delft dat ze de voorstelling over sociale veiligheid naar de universiteit halen, vindt Walter Supèr, artistiek directeur van TMRK en schrijver van het stuk. “Je kunt van alles zeggen over het bestuur, maar dit laat wel zien dat ze ermee aan de slag willen.”

Van alles aan de hand

Wie hoopt dat Mindlab een quick fix is, komt bedrogen uit, benadrukken de theatermakers. Mindlab is een ‘sciencefiction thriller’, ‘een theatervoorstelling die het hart van de wetenschap raakt’ en een ‘nieuw referentiekader om over sociale veiligheid te praten’. Het stuk is Nederlands gesproken en wordt in het Engels ‘boventiteld’.

Het initiatief voor Mindlab kwam in 2019 van de Twentse hoogleraar organisatiepsychologie Ellen Giebels. Zij stapte naar de theatermakers, die al meer voorstellingen over actuele vraagstukken op hun naam hadden staan, en zei: binnen de academia is van alles aan de hand, is dat geen voorstelling waard?

Het antwoord was ja, en in de daaropvolgende twee jaar speelde TMRK Mindlab op de universiteit Twente en Universiteit Utrecht. Daar werd het toneelstuk ontvangen als ‘treffend, confronterend en herkenbaar’ (Utoday). Het Utrechtse universiteitsblad DUB sprak van een ‘wrange spiegel’. Meer universiteiten volgden; TU Delft is de negende.

Voor iedereen

De makers baseerden het stuk op gesprekken met tientallen medewerkers van die beide instellingen. Zij kwamen uit alle lagen, vertelt Supèr. “Van diensten tot college van bestuur. Omdat we vinden dat de voorstelling voor iedereen op de universiteit moet zijn.”

‘Het is onze bedoeling dat je het vóelt’

Een hulpmiddel dus, geen quick fix – hoe zit dat? Daphne Goudsmit, zakelijk directeur van TMRK, hoopt dat de voorstelling onder de huid kruipt. Alleen herkenbaarheid is niet genoeg. “Het moet daaraan voorbijgaan. Het is onze bedoeling dat je het vóelt. Je moet willen denken: ik wil hier iets mee, ik móet hier iets mee, ik weet misschien alleen nog niet precies wat.”

Daar is Mindlab niet uniek in, gelooft Goudsmit, dat is simpelweg wat een goed theaterstuk moet doen. Je komt anders de zaal uit dan hoe je erin gegaan bent. Goudsmit: “Het gekke is, als we naar het theater gaan, willen we gewoon een leuke avond en in de foyer napraten over wat we hebben gezien. Maar in de setting van een organisatie, moet daar opeens een label op. Dan heet het opeens interventie, of iets met interactie of educatie.”

Artistieke kwaliteit

Toneelschrijver Supèr sluit zich daarbij aan: “Het doel van Mindlab is niet wezenlijk anders dan van elke andere vorm van kunst: mensen ontroeren, beroeren, nieuwe perspectieven bieden. De artistieke kwaliteit is voor ons net zo goed het allerbelangrijkste.”

Het lijkt alsof de lat voor een voorstelling als Mindlab hoger ligt dan voor een reguliere voorstelling, zegt Goudsmit. “Bij ons is het publiek kritischer. Mensen denken: als de universiteit hierin investeert en we mogen hierheen tijdens werktijd, moet het wel echt de moeite waard zijn. Terwijl het ook gewoon een cadeautje is dat je naar een voorstelling mag!”

Om echt wat teweeg te brengen, moet Mindlab geen standalone zijn, maar deel van een groter verhaal, zegt Goudsmit. Dat dat belangrijk is, bleek in april, toen de theatergroep Mindlab voor het eerst speelde op de TU Delft voor een publiek van bestuurders en manager. Het vernietigende rapport van de Onderwijsinspectie was net een maand eerder verschenen. Het was een ‘precaire periode’ herinnert Goudsmit zich. In de zaal voelde ze weerstand en ongemak.

Nieuwe inzichten

Dat was in dat stadium van het proces heel logisch, denkt Goudsmit, en het maakte de voorstelling niet minder waardevol. “Iedereen in die zaal zat op posities binnen de organisatie waarop je er iets mee moet, en iedereen voelde er iets bij. De nagesprekken hebben ook veel nieuwe inzichten opgeleverd.”

De feedback toen: Mindlab heeft de meeste waarde als het ingebed kan worden in het grotere geheel. Nu deze nieuwe reeks van start gaat, is het ruim zeven maanden geleden dat de inspectie met zijn bevindingen naar buiten kwam. Sociale veiligheid is sindsdien hét gesprek op de universiteit: een heel ander uitgangspunt.

‘Duik niet weg’

Hoe zorg je dat het zaadje dat Mindlab plant, ook daadwerkelijk uitkomt? Allereerst door niet direct na de voorstelling weer te vertrekken naar ieders bureau, maar na te praten, aldus Goudsmit. Eerst in de zaal, zodat ieder zijn gedachten op een rij kan zetten. Daarna in zelf samen te stellen zeskoppige groepen met een gespreksleider.

Wezenlijk onderdeel

Daarbij is het niet nodig om daders en slachtoffers bij naam te noemen, zegt Goudsmit. “Dat is niet onze rol. Wij willen verbinden met kunst, met theater. We richten ons daarom juist op de omstanders.” Voor toneelschrijver Supèr de interessantste groep: “Als iemand echt zwaar de grens overgaat bij een ander, is het vrij helder wat daar niet goed aan is. Maar daaromheen is een heel grijs gebied van mensen die niet actief meewerken aan sociale onveiligheid, maar ook niet meewerken aan de oplossing. Die mensen willen we aanspreken.” Om meteen de daad bij het woord te voegen: “Duik niet weg. Bedenk niet de hele tijd redenen waarom jij niet mee hoeft te doen aan het gesprek. Ook jij bent er wezenlijk onderdeel van.”

Het is te makkelijk om het systeem de schuld te geven, vult Goudsmit aan. “Een systeem wordt gevormd door individuen die bepaalde keuzes maken. Onderschat je eigen rol dus niet. Máák jezelf belangrijk en gun jezelf een voorstelling.”

Op de universiteiten waar Mindlab al een paar jaar geleden speelde, heeft het effect gehad, denkt Supèr. “Van Twente, Utrecht en Eindhoven krijgen we terug dat er iets structureel in hun DNA is veranderd, op zo’n manier dat het normaal is geworden om het over sociale veiligheid te hebben. Helemaal oplossen vergt een lange adem, weet Supèr. “Daarom moet je het gesprek blijven voeren. Mindlab mag niet enkel een vink in de box zijn.”