Met een slim experiment hebben onderzoekers van onder meer de Delftse faculteit Industrieel Ontwerpen de vinger gelegd op een ongrijpbaar verschijnsel: het gewicht van kleur. Al meteen blijkt er iets vreemds: blauw oogt wezenlijk anders dan rood en geel.
Een rode auto is écht zwaarder dan een gele auto. Ook als de auto’s identiek zijn. Met een weegschaal zul je het verschil niet merken, maar het menselijk oog merkt het wél: rood ‘voelt’ zwaarder dan geel. Net zoals blauw zwaarder ‘aanvoelt’ dan geel, en rood zwaarder dan blauw.
Alleen: hoe méét je het?
IO-hoogleraar prof.dr. Pieter Jan Stappers, oud-IO-onderzoeker dr. Kees Overbeeke en de Amerikaanse psycholoog prof.dr. Paul Locher weten de oplossing, zo schrijven ze in het statige vakblad Perception. De Nederlandse schilder Piet Mondriaan bood de sleutel. “Mondriaan was een godsgeschenk”, zegt Stappers. “Hij gebruikte relatief weinig kleuren, en maakte daarmee heldere, overzichtelijke composities.”
De onderzoekers namen zes doeken van Mondriaan, en verwisselden de vlakken waaruit de schilderijen bestaan van kleur. Wat eerst een rood vlak was, werd bijvoorbeeld geel, of wit. Zo maakten de onderzoekers in totaal dertig veranderde schilderijen. Mondriaan zal zich in zijn graf hebben omgedraaid. “Mondriaan wilde de figuratieve betekenis (het ‘plaatje’ van het schilderij . red.) helemaal verbannen, zodat de kleuren en de balans ertussen op de puurste manier naar voren kwamen.”
Daarna nodigden de onderzoekers enkele tientallen proefpersonen uit . studenten van de TU, en aan de andere kant van de oceaan studenten van Lochers Montclair State University. De vrijwilligers moesten de verknipte Mondriaans bekijken. En aangeven waar naar hun gevoel het ‘midden’ van het schilderij lag: de plaats waar je naar je gevoel een spijker door het doek moet prikken om het rechtop te houden. Ook moesten de studenten punten geven aan de gekleurde vlakken: hoe zwaarder een vlak oogde, des te meer punten.
Raadsel
Al snel werd een patroon duidelijk. Hoe groter een vlakje rood of geel, des te ‘zwaarder’ voelde het aan. Maar, opmerkelijk: voor blauw gold dat minder. De studenten vonden een groter vlakje blauw nauwelijks ‘zwaarder’ dan een kleiner blauw vlak. Hoe dat komt? Stappers zet een mysterieuze stem op: “We weten het niet. Het is een raadsel.” En dan, na aandringen: “Kijk, als je het me vraagt bij een glas bier, dan zeg ik: misschien komt het doordat de lucht blauw is, en zelden geel of rood. Onze ogen worden voortdurend gebombardeerd met blauw. Of misschien is er een evolutionaire verklaring. Als je een aap bent, en je bent niet zo goed in het zien van rode appeltjes of gele bananen, dan is dat niet goed voor je overleving. Misschien zijn we daarom gevoeliger voor rood of geel.”
De experimenten geven in elk geval aan dat kleur er wel degelijk toe doet als het gaat om de ‘balans’ van een schilderij. Zoals Stappers en collega’s het wetenschappelijk verwoorden: er bestaat zoiets als een ‘kleur-oppervlakte-gewicht’-relatie. Voor de insiders is dat een interessante bevinding. Uit eerdere experimenten kwam juist naar voren dat kleur er niét wezenlijk toe doet, als het gaat om het gewicht van een plaatje.
Belangrijker, vindt Stappers, is dat termen als ‘balans’, ‘kleurverdeling’ en ‘harmonie’, die door exacte wetenschappers vaak als wazig worden ervaren, eindelijk meetbaar worden. “Dit soort experimenten is goed voor de koppeling naar de TU”, zegt Stappers, die zijn loopbaan overigens begon als experimenteel natuurkundige. “Het is niet zomaar: we gooien ergens een kleurtje op. Er zitten wetmatigheden in kleurgebruik, en daarmee is wetenschap te bedrijven. De wijze waarop we composities ervaren, kun je te lijf gaan met wetenschappelijke methoden.”
Screenshots van de test die de studenten moesten doen om aan de hand van ‘verbouwde’ Mondriaans het gewicht van kleur te bepalen. (Illustraties: Pieter Jan Stappers)
img:wtnschap2_37_20.jpg
Een rode auto is écht zwaarder dan een gele auto. Ook als de auto’s identiek zijn. Met een weegschaal zul je het verschil niet merken, maar het menselijk oog merkt het wél: rood ‘voelt’ zwaarder dan geel. Net zoals blauw zwaarder ‘aanvoelt’ dan geel, en rood zwaarder dan blauw.
Alleen: hoe méét je het?
IO-hoogleraar prof.dr. Pieter Jan Stappers, oud-IO-onderzoeker dr. Kees Overbeeke en de Amerikaanse psycholoog prof.dr. Paul Locher weten de oplossing, zo schrijven ze in het statige vakblad Perception. De Nederlandse schilder Piet Mondriaan bood de sleutel. “Mondriaan was een godsgeschenk”, zegt Stappers. “Hij gebruikte relatief weinig kleuren, en maakte daarmee heldere, overzichtelijke composities.”
De onderzoekers namen zes doeken van Mondriaan, en verwisselden de vlakken waaruit de schilderijen bestaan van kleur. Wat eerst een rood vlak was, werd bijvoorbeeld geel, of wit. Zo maakten de onderzoekers in totaal dertig veranderde schilderijen. Mondriaan zal zich in zijn graf hebben omgedraaid. “Mondriaan wilde de figuratieve betekenis (het ‘plaatje’ van het schilderij . red.) helemaal verbannen, zodat de kleuren en de balans ertussen op de puurste manier naar voren kwamen.”
Daarna nodigden de onderzoekers enkele tientallen proefpersonen uit . studenten van de TU, en aan de andere kant van de oceaan studenten van Lochers Montclair State University. De vrijwilligers moesten de verknipte Mondriaans bekijken. En aangeven waar naar hun gevoel het ‘midden’ van het schilderij lag: de plaats waar je naar je gevoel een spijker door het doek moet prikken om het rechtop te houden. Ook moesten de studenten punten geven aan de gekleurde vlakken: hoe zwaarder een vlak oogde, des te meer punten.
Raadsel
Al snel werd een patroon duidelijk. Hoe groter een vlakje rood of geel, des te ‘zwaarder’ voelde het aan. Maar, opmerkelijk: voor blauw gold dat minder. De studenten vonden een groter vlakje blauw nauwelijks ‘zwaarder’ dan een kleiner blauw vlak. Hoe dat komt? Stappers zet een mysterieuze stem op: “We weten het niet. Het is een raadsel.” En dan, na aandringen: “Kijk, als je het me vraagt bij een glas bier, dan zeg ik: misschien komt het doordat de lucht blauw is, en zelden geel of rood. Onze ogen worden voortdurend gebombardeerd met blauw. Of misschien is er een evolutionaire verklaring. Als je een aap bent, en je bent niet zo goed in het zien van rode appeltjes of gele bananen, dan is dat niet goed voor je overleving. Misschien zijn we daarom gevoeliger voor rood of geel.”
De experimenten geven in elk geval aan dat kleur er wel degelijk toe doet als het gaat om de ‘balans’ van een schilderij. Zoals Stappers en collega’s het wetenschappelijk verwoorden: er bestaat zoiets als een ‘kleur-oppervlakte-gewicht’-relatie. Voor de insiders is dat een interessante bevinding. Uit eerdere experimenten kwam juist naar voren dat kleur er niét wezenlijk toe doet, als het gaat om het gewicht van een plaatje.
Belangrijker, vindt Stappers, is dat termen als ‘balans’, ‘kleurverdeling’ en ‘harmonie’, die door exacte wetenschappers vaak als wazig worden ervaren, eindelijk meetbaar worden. “Dit soort experimenten is goed voor de koppeling naar de TU”, zegt Stappers, die zijn loopbaan overigens begon als experimenteel natuurkundige. “Het is niet zomaar: we gooien ergens een kleurtje op. Er zitten wetmatigheden in kleurgebruik, en daarmee is wetenschap te bedrijven. De wijze waarop we composities ervaren, kun je te lijf gaan met wetenschappelijke methoden.”
Screenshots van de test die de studenten moesten doen om aan de hand van ‘verbouwde’ Mondriaans het gewicht van kleur te bepalen. (Illustraties: Pieter Jan Stappers)
img:wtnschap2_37_20.jpg
Comments are closed.