“Fraude van Stapel is verbijsterend”

“De omvang van de fraude is verbijsterend”, zei voorzitter Pim Levelt van de commissie die de fraude van de gewezen hoogleraar heeft onderzocht. “De commissie is van de ene verbazing in de andere gevallen. Nog schokkender is het persoonlijke leed dat hij andere personen heeft aangedaan.”

De fraude gaat terug tot ten minste 2004, toen hij nog hoogleraar in Groningen was. Maar liefst 130 andere artikelen worden statistisch onder de loep gelegd. Ook staan 24 hoofdstukken in boeken en papers ter discussie.

Slechts zeven van Stapels promovendi hebben een ‘schoon’ proefschrift. De overige veertien kregen een deel van hun data aangereikt door Stapel. “Een ramp voor de auteurs”, aldus Levelt, al staat nog niet in alle gevallen vast dat de data vals waren. Ze hoeven hun doctorsgraad niet in te leveren. Ze waren niet op de hoogte van de fraude en konden het ook niet weten. Eén promovenda zou 7 oktober promoveren; haar promotie is nu uitgesteld.

De hoogleraar kon door geraffineerd machtsmisbruik zijn fraude zo lang volhouden. Als er twijfels rezen, liet hij doorschemeren dat de desbetreffende student of promovendus misschien niet zo geschikt was voor een loopbaan in de wetenschap. Hij stelde zijn data zelfs niet aan zijn co-auteurs ter beschikking.

Het goede nieuws is dat Stapel alleen handelde, zei voorzitter Pim Levelt van de onderzoekscommissie. “Hij was niet de leider van een criminele wetenschappelijke organisatie.” De wetenschap heeft bovendien “zelfreinigend” gewerkt. Het waren jonge onderzoekers die uiteindelijk de beerput hebben geopend.

Maar de fraude had misschien sneller aan het licht kunnen komen, als de drempel voor een melding niet zo hoog was geweest. In Tilburg was de rector magnificus zelf de vertrouwenspersoon. Stapel was decaan van zijn faculteit. Het bewijs moest wel keihard zijn wilde iemand de stap zetten. Die regeling kan maar beter worden aangepast, aldus de commissie.

De universiteit zou aangifte moeten doen, vindt de commissie, van valsheid in geschrifte en oplichting. Het wangedrag is zonder precedent en heeft veel jonge wetenschappers geschaad.

Rector Philip Eijlander van de Universiteit van Tilburg gaat inderdaad aangifte doen, samen met de Rijksuniversiteit Groningen. Of Stapel werkelijk vervolgd gaat worden, moet het Openbaar Ministerie bepalen, vindt hij.

Eijlander nam het interrimrapport – veel moet nog nader worden uitgezocht – in dankbaarheid aan. Hij noemde het een “gruwelijke fraudezaak”. Hij prees de klokkenluiders en betreurde het persoonlijke leed van promovendi en co-auteurs, die niet meer met trots op hun proefschrift kunnen terugzien of een deel van hun publicaties van hun c.v. moeten schrappen.

Hij wil nagaan waarom het zolang duurde voordat de zaak aan het licht kwam. Er waren klaarblijkelijk wel eerder vermoedens, maar die waren niet ernstig genoeg.

 

“Ik denk dat we een fantastische voorzitter hebben gehad”, zegt Marcel Wintels van Fontys Hogescholen, tevens bestuurslid van de HBO-raad. “Hij heeft hart voor onderwijskwaliteit, is erg authentiek en heeft de hogescholen heel goed gerepresenteerd. Zijn netwerk was ook fabuleus: iedereen stond in zijn mobieltje. En hij is natuurlijk een politiek dier. Toen bijvoorbeeld de pabo’s onder vuur kwamen te liggen, voelde hij de discussie haarfijn aan. Hij begreep dat de hogescholen samen stappen moesten nemen om ervoor te zorgen dat de kwaliteit van pabo’s weer buiten kijf kwam te staan.”

Rekentoets
Daar heeft voormalig studentenleider Lisa Westerveld minder goede herinneringen aan. “De pabo’s gingen rekentoetsen invoeren en daarbij ging veel mis”, herinnert Westerveld zich. Zij was van 2007 tot 2009 LSVb-voorzitter. “Sommige pabo-studenten kregen nauwelijks rekenonderwijs en moesten toch die toets halen. Terpstra hield de hogescholen toen de hand boven het hoofd. Daar had ik veel moeite mee. Wees eens eerlijk, dacht ik soms. Hoe gepassioneerd hij ook was, je kon goed merken dat hij vooral de bestuurders vertegenwoordigde. Hij verzette zich ook altijd tegen de invloed van medezeggenschapsraden.”

Status quo
“Hij is iemand die de status quo verdedigt”, valt SP-kamerlid Jasper van Dijk haar bij. “Nooit heb ik hem gehoord over de problemen van schaalvergroting of de diplomafraude. Als er iets misging in het hbo, zette hij het weg als een incident. Daarom weet ik ook niet of hij zo geschikt is om Inholland te leiden. Overigens kan ik het persoonlijk goed met hem vinden. Hij is verbaal zeer begaafd en daar houd ik wel van.”

Nieuwsgierig
De huidige studentenleiders van LSVb en ISO hebben hem maar een paar maanden meegemaakt, maar zij blikken vrolijk op de samenwerking terug. LSVb’er Sander Breur: “Hij is altijd benieuwd naar wat wij denken. Hij maakte op eigen initiatief afspraken en kwam bij ons langs. Vooral op het punt van ‘matching of selectie’ hebben we goed samengewerkt. De vraag is altijd: moeten opleiding studiekiezers selecteren of hun helpen een goede keuze te maken? Wij zijn heel blij dat de HBO-raad vooral op dat laatste heeft ingezet.” Guy Hendricks van het ISO bevestigt het beeld: “Hij is goed benaderbaar en dat is voor ons belangrijk geweest.”

Anti-Wilders
Veel ophef veroorzaakte Terpstra in 2008 met zijn anti-Wilders-manifest ‘Benoemen en bouwen’, maar dat heeft hem politiek weinig goeds gebracht. Velen vonden het een onhandige poging om Wilders in de hoek te zetten. Binnen de HBO-raad hebben veel bestuurders zich afzijdig gehouden van de discussie. Tussen alle prominenten die wel hun handtekening zetten, stonden ook de toenmalige Inholland-voorzitter Geert Dales en Geri Bonhof, de collegevoorzitter van de Hogeschool Utrecht, die hem tijdelijk vervangt als voorzitter van de HBO-raad.