Zeven decennia Nederlandse natuurkunde komt voorbij in een boek over onderzoeksfinancier FOM, dat tegelijk met de viering van het zeventigjarig bestaan werd opgeheven.
Natuurkundigen hadden tot begin dit jaar hun eigen onderzoeksfinancier en vonden dat doodnormaal. Natuurkunde was immers de koningin der wetenschappen en verdiende derhalve een eigen fonds waar er voor een goed plan altijd geld was, waar de bureaucratie klein was en de mensen begripvol. Delftse epigonen als Cees Dekker, Leo Kouwenhoven en Ronald Hanson waren kind aan huis bij FOM. De Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie werd opgericht in 1946 en heeft dus zeventig jaar historie.
NWO nieuwe stijl
Die zeventig jaar Nederlandse natuurkunde is het onderwerp van het boek ‘Snaren, Spiegels en Plakband’ dat onlangs verscheen ter gelegenheid van het zeventigjarig bestaan van FOM en de opheffing daarvan. Opheffing, jawel. Want net als STW is ook FOM per 1 januari dit jaar opgegaan in NWO nieuwe stijl.
Het boek vertelt in opeenvolgende interviews hoe het zover heeft kunnen komen. Hoe in de beginjaren de budgetten tot in de hemel reikten. In 1946 begon FOM met een begroting van een miljoen gulden. Twintig jaar later was dat dertig miljoen. Pas in 1968 pas kreeg de stichting voor het eerst nul op rekest. De jaarlijkse vijftien procent groei was niet vanzelfsprekend meer.
Jaloezie en wantrouwen
De slagkracht en de zelfstandigheid van FOM werd vanuit het Haagse NWO gadegeslagen met een mengeling van jaloezie en wantrouwen. Oud-FOM-directeur Hans Chang heeft zelfs twee inlijvingspogingen moeten afweren.
Toch sloot de indeling in wetenschapsgebieden, zoals ondergebracht bij NWO, STW en FOM, steeds minder goed aan bij moderne multidisciplinaire onderzoeksprojecten. Een onderzoek in opdracht van staatssecretaris Sander Dekker (OCW) kwam met de aanbeveling de wetenschapsfinanciering te ‘kantelen’ van vakgebieden naar domeinen: bètawetenschappen, sociale & geesteswetenschappen, toegepaste & technische wetenschappen en zorgonderzoek & medische wetenschappen. Als wrange grap mocht de laatste FOM-directeur, Wim Saarloos, de overgang leiden en zo het eigen instituut beëindigen.
Collectie anekdotes
Naast de bloei en ondergang van FOM is het boek een collectie van anekdotes, verhalen en beelden over zeventig jaar Nederlandse natuurkunde. De archiefbeelden zijn om van te smullen en de bijbehorende teksten kort en vlot. Ook zijn er tal van elementen uit de geschiedenis die alweer te ver weggezakt waren, zoals de uraniumverrijking door Jaap Kistemaker.
De industrie die daaruit is ontstaan, Urenco, heeft de Nederlandse staat meer opgebracht dan overheidsinvesteringen in natuurkunde bij elkaar, aldus het boek. Een ander voorbeeld is de fasecontrastmicroscopie, ontwikkeld door Frits Zernike (Nobelprijs 1953). ‘Alsof het licht aanging’ bij de bestudering van levende cellen.
Het boek, geschreven door Dirk van Delft samen met communicatiemensen van FOM, is niet chronologisch. Dat bladert lekker maar biedt weinig overzicht.
Dirk van Delft, Huub Eggen en anderen, ‘Snaren, Spiegels en Plakband, 70 jaar Nederlandse natuurkunde’, Wbooks 2017, 232 blz., 19,95 euro.
Comments are closed.