Esthetiek moet internationaal recht redden

De ‘filosofie van de schoonheid’ kan volgens haar antwoord geven op de vraag waarom we internationale wetten moeten blijven naleven.

‘The future of peace, war and weapons’ heette de lezing van hoogleraar internationaal recht aan de Amerikaanse universiteit Notre Dame Mary Ellen O’Connell. Het was een onderwerp dat ook studenten moest aanspreken, omdat zij, zoals TU-hoogleraar Jeroen van den Hoven dat in zijn inleiding zei, veel te maken hebben en krijgen met morele dilemma’s. Er kwamen op de avond van allerhande bevrijdingsfestivals echter vooral mannen op leeftijd luisteren naar O’Connells doorwrochte verhaal. 

Zij vertelde hen een groot fan te zijn van de in Delft geboren en begraven zeventiende-eeuwse rechtsgeleerde Hugo de Groot. Voor hem was vrede de regel en oorlog de uitzondering, memoreerde O’Connell. En dat in tegenstelling tot zijn tijdgenoot, de Engelse filosoof Thomas Hobbes. Volgens de laatste zou er zonder de natiestaat een oorlog uitbreken van allen tegen allen. De mens is in zijn wereldbeeld in wezen een egoïst, niet in staat tot sociaal gedrag of tot het leren van zijn fouten. 

O’Connell gelooft net als Hugo de Groot in de mens als wezen dat verlangt naar een sociaal leven, vertelde ze. “Het beeld van Hobbes is echter populair sinds het einde van de Koude Oorlog. Volgens het internationaal recht mogen we oorlog voeren om onszelf te verdedigen als we worden aangevallen, maar we voeren oorlog om van alles te bereiken: democratie, vrijheid, het voorkomen van het gebruik van kernwapens of terrorisme. Maar dat is onwettig.”

De hoogleraar internationaal recht krijgt vaak het verwijt onrealistisch te denken, zelfs gevaarlijke ideeën uit te dragen, vertelde ze. “Mensen denken: je moordt of je wordt vermoordt. Dat wordt gezien als realisme. Maar vergeet niet: het militair apparaat leidt zijn eigen leven. Het is er en dus roept het: gebruik me. Net als nieuwe types wapens, drones. Voor politieke leiders zijn drones goedkoop, want er staan geen Amerikaanse levens op het spel wanneer je op afstand bestuurde wapens gebruikt.”

Volgens O’Connell worden drones te pas en te onpas gebruikt om te moorden in oorlogsgebieden en daarbuiten, buiten het internationaal recht om. “Maar mensen vinden het minder erg, want het is ver weg en er is geen risico. Het is zelfs acceptabel geworden, maar uiteindelijk wordt de situatie er gevaarlijker door.”

O’Connell stelde echter dat er nog hoop is: de filosofie van de schoonheid. Volgens haar komt het internationaal recht voort uit religieuze normen en waarden. “Maar we zijn dat anker kwijt, het internationaal recht is daarvan losgeraakt en dat begon al met Grotius zelf.”

Teruggaan naar dat anker is volgens O’Connell geen optie. Zij stelt de seculiere schoonheidsfilosofie ervoor in de plaats. “Die kan voor iedereen, gelovers en niet-gelovers, een antwoord zijn op de vraag waarom we wetten strikt moeten naleven, ook als ze niet puur ons eigenbelang dienen. De schoonheid van muziek, literatuur, een steen, een roos, dieren, de zonsondergang maken dat we het egoïsme kunnen ontstijgen. Het instinctieve plezier dat we aan schoonheid beleven is universeel.” 

Zonder recht zijn we overgeleverd aan bruut geweld, zei O’Connell. Daarom riep ze medewerkers en studenten op het internationaal recht te steunen, door er tijdens het ontwerpen van bijvoorbeeld drones rekening mee te houden. “We zijn vrij om te kiezen”, besloot ze.

O’Connell was in Delft op aangeven van TU-hoogleraar filosofie Van den Hoven. Hij gaf op 17 april zelf een lezing tijdens een bijeenkomst van de Verenigde Naties op de Convention on Certain Conventional Weapons in Genève. Het was een pleidooi voor het incorporeren van normen en waarden in het ontwerpproces van autonome wapens zoals drones.

De Van Hasseltlezing is dit jaar, zeventig jaar na de bevrijding van Nederland, in het leven geroepen om voormalig TU-student Frans van Hasselt te eren. Hij hield in november 1940 op de trappen van zijn faculteit Civiele Techniek een betoog tegen het ontslag van Joodse hoogleraren in die dagen. Hij werd door de Duitsers gearresteerd en overleed in 1942 in kamp Buchenwald. De Van Hasseltlezingen, georganiseerd door Studium Generale, zullen steeds in het teken staan van ethiek, techniek, vrede en gerechtigheid.