Wetenschappers op de barricaden: ‘Misschien kunnen we echt iets veranderen’

‘Waarom de wetenschap niet werkt zoals het moet, en wat daar aan te doen is’, heet het pamflet van immunoloog Frank Miedema, wetenschapsfilosoof Huub Dijstelbloem en historici Wijnand Mijnhardt en Frank Huisma. Hun maatschappelijke beweging? ‘Science in Transition’. Vandaag en morgen debatteren ze met andere wetenschappers over de vermeende fouten in het systeem. Plaats van handeling: de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen.

Hoogleraar Jan Vandenbroucke van het Leids Universitair Medisch Centrum liet weinig ruimte voor twijfel. “Alles gaat mis”, begon hij zijn bijdrage over medicijnonderzoek. Waarom? Uit onderzoek dat betaald wordt door farmaciebedrijven blijkt bijvoorbeeld veel vaker dat het nieuwe medicijn van de sponsor de beste optie is, dan uit onderzoek dat met publiek geld is betaald.

“Niet omdat de onderzoekers corrupt zijn, maar omdat het systeem is gecorrumpeerd”, legt Vandenbroucke uit. Een voorbeeld: wetenschappers die betaald worden door bedrijven moeten het nieuwe medicijn vergelijken met een placebo, terwijl publiek gefinancierd onderzoek het nieuwe medicijn over het algemeen afzet tegen een al bestaand medicijn.

Vergelijk het met het drinken van Red Bull: wie het energiedrankje drinkt is alerter op de weg, blijkt uit door Red Bull gefinancierd onderzoek. Hetzelfde effect zou je misschien ook bereiken door het drinken van een veel goedkoper kopje koffie, maar die vergelijking is niet gemaakt. Ten opzichte van drank waar helemaal geen cafeïne inzit, is Red Bull de beste keus, maar ten opzicht van koffie misschien niet.

Hetzelfde principe gaat op voor nieuwe medicijnen: een nieuw medicijn hoeft niet beter te zijn dan het oude, maar is misschien wel een stuk duurder. “We moeten blijven opletten”, drukte Vandenbroucke zijn collega’s dus op het hart. “Bedrijven we wetenschap, of schrijven we advertorials voor farmaceutische bedrijven?”

Een pasklare oplossing is er niet. “We lijken nu de rebellen van het systeem, maar ik ben óók onderdeel van het systeem”, erkent Miedema, decaan en vicevoorzitter van de Raad van Bestuur van het UMC Utrecht. “Ik vind bijvoorbeeld dat we in Nederland te veel promovendi hebben, maar ik kan dat in mijn eentje niet ineens veranderen. Al is het maar omdat de faculteit geld misloopt als we minder mensen opleiden.”

Dus is revolutie een gedeelde verantwoordelijkheid, benadrukt Miedema. “We zitten hier met zijn allen in. Ik roep iedereen op om alles ter discussie te stellen.” Zijn eigen faculteit is in de bacheloropleiding begonnen met cursussen over de manier waarop wetenschap werkt. “Eerstejaars snappen dat niet eens een heel klein beetje.”

Beïnvloeding vanuit bedrijven is nog maar één van de onderwerpen die ‘Science in transition’ wil aankaarten. Universiteiten worden promovendifabrieken, zeggen de wetenschappers ook. De invloed van ranglijsten is uit de hand gelopen en universiteiten moeten beter uitleggen dat wetenschap soms rommelig verloopt. Miedema: “Ik zeg: open die doos van Pandora maar. Stop met het verspreiden van de mythe dat wetenschap altijd perfect werkt.”

Karl Dittrich, voorzitter van universiteitenvereniging VSNU, lijkt daar geen zin in te hebben. “Ik ben juist heel erg trots op onze wetenschappers. We doen het in Nederland heel erg goed, er is absoluut geen sprake van een crisis”, zei hij tegen de zaal. Hij steunt het debat wel liet hij ook weten, “want het kan altijd ietsje beter”.

Maar hoe snel wordt het beter, vroeg een Groningse wetenschapper in de zaal zich af. “Ik denk dat we ongeveer drie generaties nodig hebben.”  Dat zou kunnen, antwoorde Miedema. “Maar er kan ook morgen iets gebeuren dat allerlei veranderingen in gang zet. Het is moeilijk, natuurlijk, dat weet ik wel. Maar er komen vijfhonderd mensen naar dit debat, die zwermen na het weekend allemaal uit. Misschien kunnen we echt iets veranderen.”