Na de aanslag kwamen de innovaties

Na de aanslagen van 11 september 2001 heeft prof.dr. Pieter van Gelder (TBM) zijn vakgebied safety and security science drastisch zien veranderen en groeien. “Oorlogen en aanslagen leiden altijd tot technische innovaties”, constateert hij droogjes.

Heeft u nog stilgestaan bij de herdenkingen van 9/11?

“Ik heb het uiteraard gevolgd in de media en in de kranten. Ondanks dat het vijftien jaar geleden is, zie je nog steeds de effecten ervan op de samenleving wereldwijd en ook in Nederland. Met name de extra veiligheidsmaatregelen die je overal tegenkomt als je de buitenwereld ingaat of als je het vliegtuig neemt. Sinds 2001 zijn de veiligheidsmaatregelen daar zo enorm aangescherpt. Camera’s die overal zijn opgehangen vallen niet meer weg te denken uit het straatbeeld. Ook zijn er enorme technische innovaties geboekt. De verbeteringen van patroonherkenning zijn daar een goed voorbeeld van. Camerabeelden worden door slimme software heel snel automatisch geanalyseerd op verdachte patronen. Denk aan vreemde bewegingen van mensen, nerveus gedrag, of verdacht lang ergens stil blijven staan. Die technologie brengt ook gevaren met zich mee, namelijk inbreuk in de privacy.”

Hebben geheime diensten niet gewoon carte-blanche gekregen?

“Ja, zeker. Na zo’n aanslag zijn politici opeens heel toegefelijk om allerlei nieuwe maatregelen te gaan treffen. Onder het motto ‘eens maar nooit weer’ is er opeens volop budget beschikbaar voor alle denkbare maatregelen. Dat was na de overstroming in 1953 ook niet anders. Een van de gevaren van die observaties, slimme software en patroonherkenning is dat die onze privacy aantast.”

En het leidt tot etnisch profileren.

“Precies. We willen graag objectief risico’s profileren gebaseerd op data uit het verleden. We willen uit eerdere aanslagen kenmerkende patronen afleiden met voorspellende waarden. We zijn op zoek naar oorzaak-gevolg relaties zonder etnisch te profileren en zonder racistisch te denken. Maar wat je in de praktijk vaak ziet is dat politiediensten en ook douanebeambten en marechaussee mensen uit de rij pikken met een niet-westerse achtergrond. Dat doen ze op basis van onderbuikgevoelens, gevoed door wat we in media zien en sensatieberichten.”

Leidt dat tot een grotere polarisatie in de maatschappij?

“Ja, dat kan ertoe leiden. Want de burger die zijn informatie uit de media krijgt denkt al gauw: deze aanslag is toch weer gepleegd door een groep islamitische fundamentalisten. Die kunnen we beter mijden en in elk geval zo goed mogelijk laten controleren door onze inlichtingsdiensten. Maar als je toevallig tot de islam behoort, keurig je werk doet en geen kwaad in de zin hebt, lijd je er toch onder. Want ook die mensen worden uit de rij gepikt. Dat is een lastig ethisch probleem waar we voorlopig nog niet uit zijn.”

Wat is de rol van een TU daarin?

“Aan een technische universiteit werken we aan technische innovaties om onze samenleving veiliger te maken, maar een neveneffect daarvan is dat er privacy-inbreuk plaatsvindt en mogelijk ook etnisch profileren. We moeten dan op zoek naar nóg een technische innovatie om die ongewenste effecten tegen te gaan. Zo werkt professor Inald Lagendijk bij de faculteit elektrotechniek, wiskunde en informatica aan algoritmes voor patroonherkenning die de privacy niet schaden. Privacy preservation techniques, wordt dat genoemd. Ook vindt onderzoek plaats naar de ethiek van massale screenings en er is een gasdetector ontwikkeld die minimale hoeveelheden van verdachte stoffen kan opsporen. Dat helpt de wereld een stukje veiliger te maken.”