Een goudmijn van afval

Apple-gebruikers slepen overbodige bestanden naar de trash can, Window-gebruikers naar de recycle bin. Daar kun je even om glimlachen, maar je kunt er ook, zoals de Schotse onderzoeker John Scanlan, een dikke alinea aan wijden. Wat wordt er dan gerecycled, de harddiskruimte of de bestanden? Computerbestanden blijken zelfs als je ze echt gewist denkt te hebben, nog van de harde schijf te plukken. Ze vormen een van de hardnekkigste vormen van afval die er is.

On garbage is een goudmijn voor wie houdt van dit soort observaties. Scanlan, werkzaam aan de eerbiedwaardige University of St. Andrews, laat werkelijk van alles de revue passeren: afgedankte Lenin-standbeelden, een actiegroep tegen de elektrificatie van Bob Dylan, de nazi-vernietigingskampen, een door General Electric vijftig jaar geleden op de markt gebrachte gootsteen die etensresten verhakselt, kunstenaars die hun werk uit gevonden afval samenstellen, pornografie (vieze boekjes worden relatief weinig in het huisvuil aangetroffen en des te vaker in openbare vuilnisbakken), gedumpte minnaars, het leven op de stortplaats van Manilla, forensische afvalkunde in dienst van de FBI en nog veel meer.

Dat klinkt alsof het boek alle kanten uitwaaiert en dat doet het ook. Afval is een veel te breed thema om systematisch, als het ware in een rechte lijn, te kunnen behandelen. Om toch nog enige structuur aan te brengen heeft Scanlan zijn boek opgedeeld in vijf hoofdstukken. In het eerste probeert hij tot een definitie te komen van wat afval is. Ongewenste overblijfsels, zou je zeggen, maar wat de een ongewenst vindt, kan voor de ander juist uiterst bruikbaar zijn. En hoe vind je een definitie die zowel een snoeppapiertje als een stoffelijk overschot dekt? Logisch dus dat hij er niet echt uitkomt. Afval is iets dat zich in een tussenstaat bevindt, concludeert Scanlan, iets dat op weg is van de ene toestand naar de andere.

Vervolgens gaat hij verder met het thema kennis en afval. Dat gaat voor een belangrijk deel over technologie, immers bij uitstek de vorm van kennis die niet als afval beschouwd kan worden. Techniek legt de nadruk op ‘bruikbaarheid’. Techniek helpt bovendien bij het onzichtbaar maken van fysiek afval. Het uitbannen van het nutteloze is een belangrijke missie in de vertechnologiseerde samenleving.

En dus krijg je kunstenaars van het type Marcel Duchamp, die het afval juist weer uit zijn nutteloze context proberen te halen door er kunst van te maken. Duchamp zorgde al bijna een eeuw geleden voor ophef door een oud fietswiel op een krukje te monteren en dat tentoon te stellen. Nog altijd kunnen kunstenaars die de esthetische waarde proberen aan te tonen van iets wat anderen als afval beschouwen, op stevige kritiek rekenen. Dergelijke kunst is rotzooi. Stel een vuilniszak tentoon als commentaar op het consumentisme en controverse is verzekerd.

Natuurlijk gaat Scanlan ook in op fysiek afval en hoe men daar door de eeuwen tegenaan keek (stankoverlast door open riolen werd pas rond 1300 als een probleem gezien . wat niet betekende dat men er onmiddellijk iets aan wenste te doen), maar ook hier vervalt hij al snel in abstracte beschouwingen. Alles wat hij dan nog steeds niet gehad heeft, stopt Scanlan in het slothoofdstuk, waarna hij nog afsluit met een brave milieuwaarschuwing dat onze planeet steeds minder grondstoffen heeft en steeds meer afval.

Scanlan heeft alles van een klassieke studeerkamergeleerde in zich. Zijn betoog is doorspekt met citaten van filosofen en schrijvers. De Tsjech Ivan Klima, auteur van de roman ‘Liefde en afval’, lijkt een van zijn favorieten te zijn. Het lijdt geen twijfel dat Scanlan over al zijn onderwerpen diep heeft nagedacht. Het abstractieniveau is nu en dan behoorlijk hoog. ‘On garbage’ is aangenaam leesvoer en er worden geen domme dingen gezegd, maar na lezing heeft de lezer niet het gevoel dat hij een coherent inzicht in het begrip ‘afval’ gekregen heeft.

John Scanlan, ‘On garbage’, pp. 207, Reaktion Books, 15,27 euro.

Apple-gebruikers slepen overbodige bestanden naar de trash can, Window-gebruikers naar de recycle bin. Daar kun je even om glimlachen, maar je kunt er ook, zoals de Schotse onderzoeker John Scanlan, een dikke alinea aan wijden. Wat wordt er dan gerecycled, de harddiskruimte of de bestanden? Computerbestanden blijken zelfs als je ze echt gewist denkt te hebben, nog van de harde schijf te plukken. Ze vormen een van de hardnekkigste vormen van afval die er is.

On garbage is een goudmijn voor wie houdt van dit soort observaties. Scanlan, werkzaam aan de eerbiedwaardige University of St. Andrews, laat werkelijk van alles de revue passeren: afgedankte Lenin-standbeelden, een actiegroep tegen de elektrificatie van Bob Dylan, de nazi-vernietigingskampen, een door General Electric vijftig jaar geleden op de markt gebrachte gootsteen die etensresten verhakselt, kunstenaars die hun werk uit gevonden afval samenstellen, pornografie (vieze boekjes worden relatief weinig in het huisvuil aangetroffen en des te vaker in openbare vuilnisbakken), gedumpte minnaars, het leven op de stortplaats van Manilla, forensische afvalkunde in dienst van de FBI en nog veel meer.

Dat klinkt alsof het boek alle kanten uitwaaiert en dat doet het ook. Afval is een veel te breed thema om systematisch, als het ware in een rechte lijn, te kunnen behandelen. Om toch nog enige structuur aan te brengen heeft Scanlan zijn boek opgedeeld in vijf hoofdstukken. In het eerste probeert hij tot een definitie te komen van wat afval is. Ongewenste overblijfsels, zou je zeggen, maar wat de een ongewenst vindt, kan voor de ander juist uiterst bruikbaar zijn. En hoe vind je een definitie die zowel een snoeppapiertje als een stoffelijk overschot dekt? Logisch dus dat hij er niet echt uitkomt. Afval is iets dat zich in een tussenstaat bevindt, concludeert Scanlan, iets dat op weg is van de ene toestand naar de andere.

Vervolgens gaat hij verder met het thema kennis en afval. Dat gaat voor een belangrijk deel over technologie, immers bij uitstek de vorm van kennis die niet als afval beschouwd kan worden. Techniek legt de nadruk op ‘bruikbaarheid’. Techniek helpt bovendien bij het onzichtbaar maken van fysiek afval. Het uitbannen van het nutteloze is een belangrijke missie in de vertechnologiseerde samenleving.

En dus krijg je kunstenaars van het type Marcel Duchamp, die het afval juist weer uit zijn nutteloze context proberen te halen door er kunst van te maken. Duchamp zorgde al bijna een eeuw geleden voor ophef door een oud fietswiel op een krukje te monteren en dat tentoon te stellen. Nog altijd kunnen kunstenaars die de esthetische waarde proberen aan te tonen van iets wat anderen als afval beschouwen, op stevige kritiek rekenen. Dergelijke kunst is rotzooi. Stel een vuilniszak tentoon als commentaar op het consumentisme en controverse is verzekerd.

Natuurlijk gaat Scanlan ook in op fysiek afval en hoe men daar door de eeuwen tegenaan keek (stankoverlast door open riolen werd pas rond 1300 als een probleem gezien . wat niet betekende dat men er onmiddellijk iets aan wenste te doen), maar ook hier vervalt hij al snel in abstracte beschouwingen. Alles wat hij dan nog steeds niet gehad heeft, stopt Scanlan in het slothoofdstuk, waarna hij nog afsluit met een brave milieuwaarschuwing dat onze planeet steeds minder grondstoffen heeft en steeds meer afval.

Scanlan heeft alles van een klassieke studeerkamergeleerde in zich. Zijn betoog is doorspekt met citaten van filosofen en schrijvers. De Tsjech Ivan Klima, auteur van de roman ‘Liefde en afval’, lijkt een van zijn favorieten te zijn. Het lijdt geen twijfel dat Scanlan over al zijn onderwerpen diep heeft nagedacht. Het abstractieniveau is nu en dan behoorlijk hoog. ‘On garbage’ is aangenaam leesvoer en er worden geen domme dingen gezegd, maar na lezing heeft de lezer niet het gevoel dat hij een coherent inzicht in het begrip ‘afval’ gekregen heeft.

John Scanlan, ‘On garbage’, pp. 207, Reaktion Books, 15,27 euro.