‘De kop van Cleopatra is echt iets voor in een studentenhuis’

Terloopse bezoekers van het Prinsenhof zullen er achteloos voorbij lopen. De stiefmoederlijk in het struikgewas weggestopte vrouwenfiguren springen niet in het oog. Verwering en ontbrekende lichaamsdelen maken het moeilijk de werken te duiden, en om op te merken dat hier standbeelden van uitzonderlijke klasse staan is een geoefend oog nodig.

,,Het zijn echt topstukken van het einde van de zeventiende eeuw, en ze worden gerekend tot het beste dat de Nederlandse beeldhouwkunst te bieden heeft”, benadrukt architect en restaurateur Teun van Staveren, die zich het lot van de zandstenen beelden aantrok. Na een vandalistische aanslag in 1980 raakten deze zwaar beschadigd, en sindsdien missen Lucretia en Cleopatra drie armen en een hoofd. Van Staveren begon een speurtocht naar de ontbrekende onderdelen en legde daarbij de historische achtergrond van de beeldhouwwerken bloot.

,,Ik had altijd het gevoel dat er iets met die beelden aan de hand was. En ruim twee jaar geleden ontdekte ik dat ze nota bene uit de tuin van mijn huis kwamen”, vertelt Van Staveren vanuit zijn optrek aan de Nieuwe Plantage. ,,Het is vroeger een veel grotere tuin geweest die in 1911 werd ontworpen voor de toenmalige bewoner, Tutein Nolthenius. Hij was de directeur van de Nederlandse Olie Fabrieken, de voorloper van Calvé. Na deze ontdekking heb ik geprobeerd meer over de geschiedenis van de beelden te weten te komen.”

De beelden blijken van de hand van Rombout Verhulst te zijn, die bekendheid verwierf met zijn grafmonument voor Maarten Tromp in de Oude Kerk. Van Staveren: ,,Volgens experts gaat het hier om buitengewoon belanghebbende stukken. Dat is wel een opluchting, want op een gegeven moment ga je je wel afvragen of je gek bent, of gewoon geobsedeerd. In museum Kröller-Müller staan andere tuinbeelden van Verhulst, maar die worden beschouwd als duidelijke voorbeelden van zijn mindere werk.”

De historische figuren vormen een paar en waren vooral bedoeld als een aanleiding voor ethische discussies. De rechtschapen Lucretia stortte zich na te zijn onteerd in een dolk, terwijl Cleopatra haar verworden heerschappij met een slangenbeet beëindigde. De smartelijk kijkende tegenpolen werden in 1949aangekocht en in de tuin van het Prinsenhof geplaatst. Sinds hun beschadiging is echter geen poging ondernomen om de beelden te herstellen.

,,Het museum zegt dat er geen geld beschikbaar is en dat men andere prioriteiten heeft”, schampert Van Staveren. ,,Ik kan nog begrijpen dat men niet geneigd is wat te doen omdat de beelden erg kwetsbaar zijn opgesteld. Maar om te beweren dat die beelden waardeloos zouden zijn omdat ze kapot zijn, dat is echt onzin. Als alle musea die maatstaf zouden toepassen dan houden we weinig meer over.”

Uit ergernis over het feit dat de gemeente Delft en het museum elkaar de verantwoordelijkheid blijven toeschuiven, besloot Van Staveren zelf actie te ondernemen. ,,Er zijn onderdelen zoek en waar die terecht zijn gekomen is niet bekend. Maar wat mij zeer heeft geërgerd is dat de beelden twee jaar geleden zijn verplaatst, en min of meer als afgeschreven in de bosjes zijn gezet”, verklaart hij. ,,De meeste mensen weten niet eens meer dat ze bestaan.”

Omdat onduidelijk was wat de instelling zelf aan beeldfragmenten in huis had, neusde Van Staveren enige tijd in het depot van het museum rond. In een doos vond hij brokstukken die samen drie vrijwel complete armen vormden. ,,Pakweg de helft van de onderdelen is nu dus terug”, stelt hij vast. ,,Een arm met een slang erom en een hand die een dolk vasthoudt zijn nog steeds zoek. Maar mijn zoekactie concentreert zich op het hoofd. Het kan best zijn dat iemand het ooit gevonden heeft, en dat het hoofd nu ergens in Delft in een studentenhuis ligt.”

,,Het beeld Lucretia zou nu al compleet gerestaureerd kunnen worden. Men houdt de restauratie nog een beetje af met het argument dat de kop van Cleopatra er niet is. Maar als die teruggevonden wordt, kan ik me niet voorstellen dat ze er niets aan doen. Maar dat moet wel snel gebeuren want zandsteen is ontzettend kwetsbaar. Je kan het materiaal er gewoon met de hand van af rollen, dat is gewoon griezelig.”

De tijd dringt. Om de restauratie te bespoedigen is Van Staveren er erg op gebrand het hoofd van Cleopatra terug te vinden. Hij zocht al eerder de publiciteit met zijn speuractie, en heeft er inmiddels een premie van duizend gulden op gezet. ,,Een week geleden bracht iemand een hoofd langs in een kinderwagen”, glundert Van Staveren. ,,De eigenaar had het van naburige studenten gekregen, die de kop paars hadden gespoten. Het was wel niet wat ik zoek, maar dit toont wel aan dat Cleopatra’s hoofd in een studentenhuis zou kunnen liggen. Daar is het echt zo’n ding voor.”

Hoewel hij zich niet met de uiteindelijke restauratie wil bemoeien, heeft Van Staveren wel ideeën over wat er met de beelden moet gebeuren. ,,Als ze nog een generatie buiten staan, worden ze teveel aangetast en gaan de beelden verloren. Het is wel jammer maar ze zouden eigenlijk naar binnen moeten, en buiten worden vervangen door replica’s. In Italië is dit vanwege de toenemende luchtvervuiling en het vandalisme al gebruikelijk.”

In 1998 zal het driehonderd jaar geleden zijn dat Verhulst overleed. Uit eerbetoon aan de beeldhouwer vindt Van Staveren een opknapbeurt van zijn werk niet meer dan billijk. ,,Voor het Vermeer-jaar werden ook schilderijen gerestaureerd, en Verhulst staat zeker op een zelfde niveau. Maar ondertussenstaan in het Prinsenhof wel twee beelden weg te rotten. Met de onderdelen die nu al teruggevonden zijn, is het herstel bijna alleen een kwestie van de boel aan elkaar lijmen. Je hebt het dan over een bedrag van niks: een stoplicht kost meer.”

,,Ik beschouw het onderhand als een sport om de ontbrekende onderdelen terug te vinden. En ik heb echt gevoel dat alles binnenkort boven water komt”, voorspelt Van Staveren, en voegt hier zelfverzekerd aan toe: ,,Je zult meemaken dat ik dat hoofd vind.”

Terloopse bezoekers van het Prinsenhof zullen er achteloos voorbij lopen. De stiefmoederlijk in het struikgewas weggestopte vrouwenfiguren springen niet in het oog. Verwering en ontbrekende lichaamsdelen maken het moeilijk de werken te duiden, en om op te merken dat hier standbeelden van uitzonderlijke klasse staan is een geoefend oog nodig.

,,Het zijn echt topstukken van het einde van de zeventiende eeuw, en ze worden gerekend tot het beste dat de Nederlandse beeldhouwkunst te bieden heeft”, benadrukt architect en restaurateur Teun van Staveren, die zich het lot van de zandstenen beelden aantrok. Na een vandalistische aanslag in 1980 raakten deze zwaar beschadigd, en sindsdien missen Lucretia en Cleopatra drie armen en een hoofd. Van Staveren begon een speurtocht naar de ontbrekende onderdelen en legde daarbij de historische achtergrond van de beeldhouwwerken bloot.

,,Ik had altijd het gevoel dat er iets met die beelden aan de hand was. En ruim twee jaar geleden ontdekte ik dat ze nota bene uit de tuin van mijn huis kwamen”, vertelt Van Staveren vanuit zijn optrek aan de Nieuwe Plantage. ,,Het is vroeger een veel grotere tuin geweest die in 1911 werd ontworpen voor de toenmalige bewoner, Tutein Nolthenius. Hij was de directeur van de Nederlandse Olie Fabrieken, de voorloper van Calvé. Na deze ontdekking heb ik geprobeerd meer over de geschiedenis van de beelden te weten te komen.”

De beelden blijken van de hand van Rombout Verhulst te zijn, die bekendheid verwierf met zijn grafmonument voor Maarten Tromp in de Oude Kerk. Van Staveren: ,,Volgens experts gaat het hier om buitengewoon belanghebbende stukken. Dat is wel een opluchting, want op een gegeven moment ga je je wel afvragen of je gek bent, of gewoon geobsedeerd. In museum Kröller-Müller staan andere tuinbeelden van Verhulst, maar die worden beschouwd als duidelijke voorbeelden van zijn mindere werk.”

De historische figuren vormen een paar en waren vooral bedoeld als een aanleiding voor ethische discussies. De rechtschapen Lucretia stortte zich na te zijn onteerd in een dolk, terwijl Cleopatra haar verworden heerschappij met een slangenbeet beëindigde. De smartelijk kijkende tegenpolen werden in 1949aangekocht en in de tuin van het Prinsenhof geplaatst. Sinds hun beschadiging is echter geen poging ondernomen om de beelden te herstellen.

,,Het museum zegt dat er geen geld beschikbaar is en dat men andere prioriteiten heeft”, schampert Van Staveren. ,,Ik kan nog begrijpen dat men niet geneigd is wat te doen omdat de beelden erg kwetsbaar zijn opgesteld. Maar om te beweren dat die beelden waardeloos zouden zijn omdat ze kapot zijn, dat is echt onzin. Als alle musea die maatstaf zouden toepassen dan houden we weinig meer over.”

Uit ergernis over het feit dat de gemeente Delft en het museum elkaar de verantwoordelijkheid blijven toeschuiven, besloot Van Staveren zelf actie te ondernemen. ,,Er zijn onderdelen zoek en waar die terecht zijn gekomen is niet bekend. Maar wat mij zeer heeft geërgerd is dat de beelden twee jaar geleden zijn verplaatst, en min of meer als afgeschreven in de bosjes zijn gezet”, verklaart hij. ,,De meeste mensen weten niet eens meer dat ze bestaan.”

Omdat onduidelijk was wat de instelling zelf aan beeldfragmenten in huis had, neusde Van Staveren enige tijd in het depot van het museum rond. In een doos vond hij brokstukken die samen drie vrijwel complete armen vormden. ,,Pakweg de helft van de onderdelen is nu dus terug”, stelt hij vast. ,,Een arm met een slang erom en een hand die een dolk vasthoudt zijn nog steeds zoek. Maar mijn zoekactie concentreert zich op het hoofd. Het kan best zijn dat iemand het ooit gevonden heeft, en dat het hoofd nu ergens in Delft in een studentenhuis ligt.”

,,Het beeld Lucretia zou nu al compleet gerestaureerd kunnen worden. Men houdt de restauratie nog een beetje af met het argument dat de kop van Cleopatra er niet is. Maar als die teruggevonden wordt, kan ik me niet voorstellen dat ze er niets aan doen. Maar dat moet wel snel gebeuren want zandsteen is ontzettend kwetsbaar. Je kan het materiaal er gewoon met de hand van af rollen, dat is gewoon griezelig.”

De tijd dringt. Om de restauratie te bespoedigen is Van Staveren er erg op gebrand het hoofd van Cleopatra terug te vinden. Hij zocht al eerder de publiciteit met zijn speuractie, en heeft er inmiddels een premie van duizend gulden op gezet. ,,Een week geleden bracht iemand een hoofd langs in een kinderwagen”, glundert Van Staveren. ,,De eigenaar had het van naburige studenten gekregen, die de kop paars hadden gespoten. Het was wel niet wat ik zoek, maar dit toont wel aan dat Cleopatra’s hoofd in een studentenhuis zou kunnen liggen. Daar is het echt zo’n ding voor.”

Hoewel hij zich niet met de uiteindelijke restauratie wil bemoeien, heeft Van Staveren wel ideeën over wat er met de beelden moet gebeuren. ,,Als ze nog een generatie buiten staan, worden ze teveel aangetast en gaan de beelden verloren. Het is wel jammer maar ze zouden eigenlijk naar binnen moeten, en buiten worden vervangen door replica’s. In Italië is dit vanwege de toenemende luchtvervuiling en het vandalisme al gebruikelijk.”

In 1998 zal het driehonderd jaar geleden zijn dat Verhulst overleed. Uit eerbetoon aan de beeldhouwer vindt Van Staveren een opknapbeurt van zijn werk niet meer dan billijk. ,,Voor het Vermeer-jaar werden ook schilderijen gerestaureerd, en Verhulst staat zeker op een zelfde niveau. Maar ondertussenstaan in het Prinsenhof wel twee beelden weg te rotten. Met de onderdelen die nu al teruggevonden zijn, is het herstel bijna alleen een kwestie van de boel aan elkaar lijmen. Je hebt het dan over een bedrag van niks: een stoplicht kost meer.”

,,Ik beschouw het onderhand als een sport om de ontbrekende onderdelen terug te vinden. En ik heb echt gevoel dat alles binnenkort boven water komt”, voorspelt Van Staveren, en voegt hier zelfverzekerd aan toe: ,,Je zult meemaken dat ik dat hoofd vind.”