Siberische toestanden

Maak kennis met de studenten Daan Dieleman en Jeroen Keuvelaar. Voor hen geen voorgekauwd afstudeervak of stageplaats bij een grote bouwmaatschappij. Liever trekken ze naar onbekende bestemmingen als Siberië. In de zomer weliswaar, want temperaturen tot min vijftig waren zelfs deze avonturiers wat te gortig.

Maar vanwaar al die drukte om een gebouw in het noorden van Rusland? Vooral omdat het van architect Johannes B. van Loghem (1881-1940) is. Die kreeg in 1926 van Sebald Rutgers de opdracht om een complete woonwijk te ontwerpen in het steenkoolwinningsgebied Kuzbas, hartje Siberië. Nu, zo’n tachtig jaar later, ontdekt de Stichting Analyse van Gebouwen (Stag) een juweeltje van Nederlands historisch erfgoed in de stad Kemerovo: een schoolgebouw dat Van Loghem voor de wijk ontwierp.

Van Loghem is relatief onbekend, maar wél een van de pioniers van de bouwkundige stroming Het Nieuwe Bouwen van de jaren dertig. Berlage en Dudok maakten daar ook deel van uit. Bovendien is de school een bijzonder gebouw: deels uit baksteen en deels uit hout opgetrokken, met boven de entree een torentje dat vroeger dienst deed als watertoren. Ooit moet dit een indrukwekkend gebouw zijn geweest, statig op het hoogste punt in de omgeving. Maar nu is er weinig meer van over. Zwaar gehavend en met grote scheuren staat het te wachten op het einde.

“De Russen keken vol verbazing en ongeloof toen we hier kwamen onderzoeken of het kon worden gerenoveerd”, aldus Keuvelaar. “Als het instort, zet je toch gewoon een nieuw gebouw neer, vonden ze.”

“Een typisch Russische manier van denken”, vindt Dieleman. “Het komt absoluut niet in ze op dat een oud gebouw ook waardevol kan zijn als cultureel erfgoed.” De studenten kregen zo vaak vragen over het nut van hun opdracht, dat ze al snel een wedervraag hadden verzonnen: ‘Stel dat je een ring van je opa hebt geërfd, je laat hem vallen en hij breekt in tweeën. Gooi je de stukken dan ook weg en koop je een nieuwe ring?’ Keuvelaar: “Met die vergelijking begonnen ze langzaam te begrijpen wat het voor ons zo interessant maakte.”

Ondanks de slechte staat van het gebouw is er toch nog een achttal bedrijfjes gehuisvest, variërend van een kapperszaak tot een showroom voor crossmotoren. Bovendien heeft het pand een vaste bewoner. “In het begin kwamen we echt niet overal binnen hoor”, zegt Keuvelaar. “We moesten vertrouwen winnen, door weken lang dagelijks langs te komen. Eén voor één gingen de deuren open, en uiteindelijk mochten we ook bij de bewoner binnen. Daar stonden we dan, op onze sokken scheuren in iemands huiskamer op te meten. De schade was overigens zo groot, dat we alle scheuren kleiner dan een halve centimeter maar genegeerd hebben. Anders zou er geen einde aan komen.”

Het viel Dieleman en Keuvelaar op hoe Van Loghem Nederlandse en Russische bouwtechnieken door elkaar had gebruikt. Volgens beide studenten briljant; volgens de lokale bevolking indertijd bespottelijk. Zijn rijtjeshuizen kregen bijvoorbeeld al snel de bijnaam ‘de worst’, en men lachte hem vierkant uit om zijn introductie van de spouwmuur. “Volkomen onterecht”, vindt Dieleman. “Tot dan toe werden alle muren van zeventig centimeter massief steen gemaakt. Met een spouwmuur kon Van Loghem dat terugbrengen tot 35 centimeter. Veel goedkoper én beter isolerend. En wat nog mooier is: als vulmiddel voor de spouw kon hij restproducten uit de steenkoolproductie gebruiken.” Een toilet naar Nederlands model ging er echter absoluut niet in bij de Russen; binnenshuis naar de wc gaan vonden ze veel te vies. Het kleinste kamertje bleef dus onaangeroerd, en de bewoners van Van Loghems gebouwen haastten zich ook bij vijftig graden onder nul nog naar buiten om hun behoefte te doen.

Het viel nog niet mee om overal binnen te komen, want heel veel delen van het gebouw waren simpelweg afgetimmerd omdat ze op instorten stonden. Keuvelaar: “Weer zo’n typisch Russische oplossing: als een deel van het gebouw is afgeschreven, metsel je een muurtje, en dan bestaat het gewoon niet meer! Om in een deel van het gebouw binnen te komen hebben we daarom een raampje moeten intikken. En de trap naar het torentje was gewoon verdwenen! Toen heeft de hoofddocent civiele techniek in Kemerovo geregeld dat we een hoogwerker kregen om hem toch in kaart te kunnen brengen.”

Beide studenten vinden het een onvergetelijke ervaring. “Rusland is een heel dubbel land. Aan de ene kant mag er helemaal niks, maar aan de andere kant kan werkelijk alles. Zo mochten we mee op de testvluchten met een nieuw militair vliegtuig. Hoe gemakkelijk krijg je zoiets in Nederland voor elkaar? Maar het ging dan wel weer op een typisch Russische manier: als de ene militair aan het vliegen was, zaten de anderen in de laadruimte in oude sofa’s piepers te jassen. Bij elke tussenlanding moesten ze zich alleen even goed vasthouden, van piloot wisselen en verder ging het weer.”

Nu het grootste deel van de inventarisatie erop zit, wordt het tijd om de handen uit de mouwen te steken. Daarom heeft Stag ter plaatse de Van Loghem Foundation opgericht en die honderdduizend euro toegezegd voor de renovatie. Volgens voorzitter Peter van der Toorn onder een voorwaarde: dat de gemeente het gebouw overdraagt aan de foundation. Maar volgens hem moet dat met wat tijd en aanmoediging wel lukken.

Boven: De school van Van Loghem in het Siberische stadje Kemerovo, rond 1950.

Onder: De school nogmaals, anno 2005. (Foto: Daan Dieleman en Jeroen Keuvelaar)

Maak kennis met de studenten Daan Dieleman en Jeroen Keuvelaar. Voor hen geen voorgekauwd afstudeervak of stageplaats bij een grote bouwmaatschappij. Liever trekken ze naar onbekende bestemmingen als Siberië. In de zomer weliswaar, want temperaturen tot min vijftig waren zelfs deze avonturiers wat te gortig.

Maar vanwaar al die drukte om een gebouw in het noorden van Rusland? Vooral omdat het van architect Johannes B. van Loghem (1881-1940) is. Die kreeg in 1926 van Sebald Rutgers de opdracht om een complete woonwijk te ontwerpen in het steenkoolwinningsgebied Kuzbas, hartje Siberië. Nu, zo’n tachtig jaar later, ontdekt de Stichting Analyse van Gebouwen (Stag) een juweeltje van Nederlands historisch erfgoed in de stad Kemerovo: een schoolgebouw dat Van Loghem voor de wijk ontwierp.

Van Loghem is relatief onbekend, maar wél een van de pioniers van de bouwkundige stroming Het Nieuwe Bouwen van de jaren dertig. Berlage en Dudok maakten daar ook deel van uit. Bovendien is de school een bijzonder gebouw: deels uit baksteen en deels uit hout opgetrokken, met boven de entree een torentje dat vroeger dienst deed als watertoren. Ooit moet dit een indrukwekkend gebouw zijn geweest, statig op het hoogste punt in de omgeving. Maar nu is er weinig meer van over. Zwaar gehavend en met grote scheuren staat het te wachten op het einde.

“De Russen keken vol verbazing en ongeloof toen we hier kwamen onderzoeken of het kon worden gerenoveerd”, aldus Keuvelaar. “Als het instort, zet je toch gewoon een nieuw gebouw neer, vonden ze.”

“Een typisch Russische manier van denken”, vindt Dieleman. “Het komt absoluut niet in ze op dat een oud gebouw ook waardevol kan zijn als cultureel erfgoed.” De studenten kregen zo vaak vragen over het nut van hun opdracht, dat ze al snel een wedervraag hadden verzonnen: ‘Stel dat je een ring van je opa hebt geërfd, je laat hem vallen en hij breekt in tweeën. Gooi je de stukken dan ook weg en koop je een nieuwe ring?’ Keuvelaar: “Met die vergelijking begonnen ze langzaam te begrijpen wat het voor ons zo interessant maakte.”

Ondanks de slechte staat van het gebouw is er toch nog een achttal bedrijfjes gehuisvest, variërend van een kapperszaak tot een showroom voor crossmotoren. Bovendien heeft het pand een vaste bewoner. “In het begin kwamen we echt niet overal binnen hoor”, zegt Keuvelaar. “We moesten vertrouwen winnen, door weken lang dagelijks langs te komen. Eén voor één gingen de deuren open, en uiteindelijk mochten we ook bij de bewoner binnen. Daar stonden we dan, op onze sokken scheuren in iemands huiskamer op te meten. De schade was overigens zo groot, dat we alle scheuren kleiner dan een halve centimeter maar genegeerd hebben. Anders zou er geen einde aan komen.”

Het viel Dieleman en Keuvelaar op hoe Van Loghem Nederlandse en Russische bouwtechnieken door elkaar had gebruikt. Volgens beide studenten briljant; volgens de lokale bevolking indertijd bespottelijk. Zijn rijtjeshuizen kregen bijvoorbeeld al snel de bijnaam ‘de worst’, en men lachte hem vierkant uit om zijn introductie van de spouwmuur. “Volkomen onterecht”, vindt Dieleman. “Tot dan toe werden alle muren van zeventig centimeter massief steen gemaakt. Met een spouwmuur kon Van Loghem dat terugbrengen tot 35 centimeter. Veel goedkoper én beter isolerend. En wat nog mooier is: als vulmiddel voor de spouw kon hij restproducten uit de steenkoolproductie gebruiken.” Een toilet naar Nederlands model ging er echter absoluut niet in bij de Russen; binnenshuis naar de wc gaan vonden ze veel te vies. Het kleinste kamertje bleef dus onaangeroerd, en de bewoners van Van Loghems gebouwen haastten zich ook bij vijftig graden onder nul nog naar buiten om hun behoefte te doen.

Het viel nog niet mee om overal binnen te komen, want heel veel delen van het gebouw waren simpelweg afgetimmerd omdat ze op instorten stonden. Keuvelaar: “Weer zo’n typisch Russische oplossing: als een deel van het gebouw is afgeschreven, metsel je een muurtje, en dan bestaat het gewoon niet meer! Om in een deel van het gebouw binnen te komen hebben we daarom een raampje moeten intikken. En de trap naar het torentje was gewoon verdwenen! Toen heeft de hoofddocent civiele techniek in Kemerovo geregeld dat we een hoogwerker kregen om hem toch in kaart te kunnen brengen.”

Beide studenten vinden het een onvergetelijke ervaring. “Rusland is een heel dubbel land. Aan de ene kant mag er helemaal niks, maar aan de andere kant kan werkelijk alles. Zo mochten we mee op de testvluchten met een nieuw militair vliegtuig. Hoe gemakkelijk krijg je zoiets in Nederland voor elkaar? Maar het ging dan wel weer op een typisch Russische manier: als de ene militair aan het vliegen was, zaten de anderen in de laadruimte in oude sofa’s piepers te jassen. Bij elke tussenlanding moesten ze zich alleen even goed vasthouden, van piloot wisselen en verder ging het weer.”

Nu het grootste deel van de inventarisatie erop zit, wordt het tijd om de handen uit de mouwen te steken. Daarom heeft Stag ter plaatse de Van Loghem Foundation opgericht en die honderdduizend euro toegezegd voor de renovatie. Volgens voorzitter Peter van der Toorn onder een voorwaarde: dat de gemeente het gebouw overdraagt aan de foundation. Maar volgens hem moet dat met wat tijd en aanmoediging wel lukken.

Boven: De school van Van Loghem in het Siberische stadje Kemerovo, rond 1950.

Onder: De school nogmaals, anno 2005. (Foto: Daan Dieleman en Jeroen Keuvelaar)